بازنگری در نقشه جامع علمی کشور؛ رویکردی آینده پژوهانه برای مواجهه با چالش های نوظهور

علیرضا مسیبی عضو هیئت علمی دانشگاه مازندران در گفت وگو با خبرنگار خبرگزاری فیچینو تأکید کرد که روزآمدسازی نقشه جامع علمی کشور باید متناسب با شرایط روز جامعه و تغییرات اجتماعی اقتصادی و فناوری سال های اخیر انجام شود. وی افزود: فرهنگستان علوم با رسالت ذاتی خود به عنوان نهادی اندیشه ورز و حلقه اتصال جامعه دانشگاهی می تواند نقش کلیدی در این فرآیند ایفا کند. 

وی همچنین اظهار داشت: یکی از ضروریات نقشه جامع علمی کشور نگاه دقیق و جامع به مسائل شنیدن تمامی دیدگاه ها و تحلیل نقش دستگاه های اجرایی است. فرهنگستان علوم به عنوان نهادی تأثیرگذار می تواند این دیدگاه ها را تجمیع کرده و با ارائه برنامه ریزی کلان نقشه علمی کشور را متناسب با شرایط کنونی ارتقا دهد. ارتقای سطح علمی کشور و توسعه فناوری یکی از اهداف اصلی این نقشه است. این سند بر تقویت جریان اطلاعات مفید در حوزه علم و فناوری توسعه فعالیت های انجمن های علمی و نهادهای پژوهشی و تقویت همکاری های ملی و بین المللی با اولویت کشورهای جهان اسلام تأکید دارد. همچنین بهره گیری از فرصت های جهانی و ظرفیت های ملی برای تعالی علوم انسانی و اجتماعی از دیگر محورهای مورد توجه این سند است. 

مسیبی در ادامه تصریح کرد: تصویب این سند در سال ۱۳۸۹ با وجود محدودیت های آن دوره یکی از مهم ترین اقدامات شورای عالی انقلاب فرهنگی بوده است. اما اکنون با گذشت بیش از یک دهه و با توجه به تحولات گسترده در سطح ملی و بین المللی روزآمدسازی آن باید در اولویت قرار گیرد. هدف از این اقدام بازنگری کلی سند نیست بلکه انطباق آن با شرایط روز کشور و جهان است. 

ضرورت روزآمدسازی نقشه جامع علمی کشور با توجه به تحولات یک دهه اخیر 

دکتر علیرضا مسیبی درباره ضرورت روزآمدسازی نقشه جامع علمی کشور با نگاه به تغییرات علمی و فناوری گفت: روزآمدسازی باید با توجه به شرایط روز کشور و تحولات اجتماعی اقتصادی و فناوری سال های اخیر انجام شود. در این فرایند ضروری است راه حل هایی برای مسائل کلان دیگری همچون تغییر سبک زندگی نیازها و انتظارات بدنه جوان و نخبگانی کشور گسترش نفوذ فناوری های نوین مانند هوش مصنوعی در جامعه توسعه شرکت های دانش بنیان و همچنین مسائل اقتصادی و اجتماعی مانند تورم نرخ ارز مهاجرت نخبگان و ناترازی منابع انرژی که با آن ها روبه رو هستیم ارائه شود. این مسائل باید با رویکرد آینده پژوهانه بررسی شوند. مهم ترین مسئله در حوزه علمی و فناوری یک کشور این است که حداقل بتواند این مسائل را شناسایی و دسته بندی کند و با توجه به شرایط کشور راه حل هایی مناسب ارائه دهد. همچنین باید انسان هایی تربیت شوند که توانایی مواجهه با این مسائل و ارائه راهکارهای مؤثر را داشته باشند. 

فرهنگستان علوم؛ انتخابی مناسب برای روزآمدسازی نقشه جامع علمی کشور 

مسیبی در خصوص واگذاری مسئولیت روزآمدسازی نقشه جامع علمی کشور به فرهنگستان علوم اظهار داشت: برای حل مسائل کلان کشور باید نگاهی اکوسیستمی داشت چراکه هیچ دستگاهی به تنهایی نمی تواند در این زمینه موفق عمل کند. فرهنگستان علوم با رسالت ذاتی خود به عنوان نهادی متفکر و اندیشه ورز حلقه اتصال جامعه دانشگاهی است. در بیشتر کشورهای توسعه یافته نهادی مشابه فرهنگستان وجود دارد که اندیشمندان آن فارغ از هیاهوی سیاسی و چالش های روزمره در حوزه های مختلف علمی و فناوری گرد هم می آیند و به صورت تیمی و در قالب فعالیت های علمی و ترویجی توصیه های سیاستی به بدنه حکمرانی کشور ارائه می دهند. 

وی ادامه داد: یکی از ضروریات نقشه جامع علمی کشور این است که مسائل و ریشه های آن ها به دقت دیده شود و نقش دستگاه های اجرایی کشور به طور کامل بررسی شود. فرهنگستان علوم با مأموریت اصلی خود که تفکر و اندیشه ورزی است می تواند تمامی دیدگاه ها را بشنود و با در نظر گرفتن آن ها بهترین راهکارها را ارائه دهد. از این رو فرهنگستان علوم یکی از مناسب ترین نهادهایی است که می تواند فرآیند روزآمدسازی این نقشه را با موفقیت پیش ببرد. 

بنیاد ملی نخبگان؛ حلقه اتصال نخبگان و جامعه دانشگاهی با نقشه جامع علمی کشور 

عضو هیئت علمی دانشگاه مازندران افزود: طبق برنامه ریزی انجام شده در شش بسته کاری و شانزده تیم و کارگروه تخصصی تیم ها به صورت مجزا ولی از طریق یک حلقه مرکزی به عنوان راهبر و اتصال دهنده محتوایی و اجرایی روی این سند کار می کنند. قطعا هرچه گفتگوها و مباحثات علمی بیشتری در دانشگاه ها و محافل علمی و فناوری صورت گیرد و جلسات با اندیشکده های مرتبط و تخصصی برگزار شود خروجی کار غنی تر خواهد بود. ما زمانی می توانیم سند خوبی بنویسیم که به خوبی گوش دهیم روی آن و چالش های آن بحث کنیم. نهادهایی مانند بنیاد ملی نخبگان می توانند حلقه اتصال این سند و تفکرات نوینی باشند که در بین نخبگان و جامعه دانشگاهی کشور وجود دارد و باید نقش آفرینی جدی تری ایفا کنند. 

آسیب شناسی مسیر پیموده شده و نگاه آینده پژوهانه برای روزآمدسازی نقشه ضروری است 

مسیبی در خصوص پیشنهادات خود برای روزآمدسازی این نقشه گفت: آسیب شناسی مسیر پیموده شده مسئله مهمی در این فرآیند است. باید به دقت بررسی کنیم تحولات مثبت و منفی علمی و فناوری کشور به ویژه در سال های اخیر چه بوده است و این سند در فراز و فرودهای علمی و فناوری کشور چه نقشی ایفا کرده است. باید بررسی کنیم چقدر از برنامه ها و اهداف آن به طور واقعی اجرا شده و نقاط قوت و ضعف آن از نظر محتوایی ساختاری و کارکردی چیست. در این ارتباط باید نظرات ذینفعان و بازیگران اصلی این حوزه به خوبی شنیده شود. همچنین باید بررسی کنیم که چقدر به این نقشه توجه شده است نقاط قابل بهبود آن شناسایی شوند و اگر جایی شفافیت وجود ندارد یا نیاز به تدقیق و تصریح بیشتر دارد باید تلاش کنیم این موارد به درستی اصلاح شوند. اگر نقاطی با دوگانگی یا ابهام علمی و نظری مواجه هستند یا مبنای نظری قوی ندارند باید این مسائل برطرف شوند.

نقشه جامع باید با دیگر اسناد و قوانین بالادستی ارتباط نظام مند داشته باشد 

همچنین در ادامه بیان کرد: یک سند خوب صرفاً نباید حرف های خوب بزند بلکه باید در کنار این حرف های خوب سیستم سازی کند و این حرف ها نظام مند باشند. به عبارت دیگر باید این مفاهیم در ارتباط با یکدیگر ارزش افزوده علمی و فناوری ایجاد کرده و برای جامعه و صنعت اثربخش باشند. به عبارت ساده تر این سند باید بتواند برای کشور کار کند و صرفاً به یک سند غیر اجرایی و کتابخانه ای تبدیل نشود. 

وی افزود: ما زمانی می توانیم ضمانت اجرایی درستی برای این نقشه متصور شویم که تقسیم کار درستی برای اجرای آن صورت گیرد و نگاشت نهادی مناسبی داشته باشد. در سند فعلی تقسیم کار شفافی در نقش آفرینی در تحقق اهداف راهبردها و اقدامات صورت نگرفته است. اکنون باید یک بررسی نهادی دقیق انجام شود تا دستگاه ها تکالیف خود را به خوبی بشناسند و بدانند که چه کارهایی مرتبط با اهداف و راهبردها باید انجام دهند. نکته مهم دیگر اتصال این سند به قوانین برنامه توسعه و قوانین بودجه سالانه کشور است. از همین حالا باید به این موضوع فکر کنیم که ارتباط این سند با برنامه هشتم چه خواهد بود. ضمن بررسی جامع این سند باید سایر قوانین و مقررات مختلف نیز به آن متصل شوند و اثر آن در دیگر اسناد نیز دیده شود. همچنین نقش نظارتی و پاسخگویی در مسیر اجرایی شدن این سند باید به صورت جدی تری مورد توجه قرار گیرد. علاوه بر این با توجه به اینکه این سند احتمالاً برای چند سال باید مبنای تصمیم گیری و برنامه ریزی در حوزه های علمی و فناوری کشور باشد رویکردی آینده پژوهانه در برخورد با موضوعات و مسائل مختلف در آن امری اجتناب ناپذیر است.