خلاصه کتاب دولت و جامعه مدنی ( نویسنده آنتونیو گرامشی )

خلاصه کتاب دولت و جامعه مدنی آنتونیو گرامشی در واقع کلید فهم عمیق این فیلسوف بزرگ ایتالیایی از سازوکارهای قدرت و سلطه در جوامع مدرن است. این کتاب، که گلچینی از دل دفترهای زندان گرامشی به حساب می آید، به ما نشان می دهد که چطور قدرت فقط با زور و اجبار پیش نمی رود، بلکه از طریق رضایت، ایدئولوژی و فرهنگ هم در جامعه ریشه می دواند و خودش را حفظ می کند. گرامشی در اینجا مفهوم هژمونی فرهنگی را معرفی می کند که توضیح می دهد چطور طبقه ی حاکم، ارزش ها و باورهای خودش را به شکلی نامرئی و پذیرفته شده در دل جامعه جا می اندازد. در این مقاله می خواهیم با هم قدم به قدم، به دنیای پیچیده اما fascinating (فوق العاده جذاب) گرامشی سفر کنیم و ببینیم چطور مفاهیم او هنوز هم بعد از این همه سال، حرف های زیادی برای گفتن دارند و به درد تحلیل دنیای امروزمان می خورند.

راستش را بخواهید، وقتی اسم گرامشی و دفترهای زندانش می آید، شاید خیلی ها یاد یک عالم مفاهیم خشک و سخت فلسفی بیفتند. اما قضیه اصلاً اینطور نیست. دولت و جامعه مدنی آنتونیو گرامشی، یک کتاب فوق العاده کاربردی و فکری است که به ما کمک می کند بفهمیم چرا بعضی وقت ها مردم، با اینکه ظاهراً تحت ستم هستند، باز هم از کسانی که به آن ها ظلم می کنند، پیروی می کنند. این کتاب نه فقط برای دانشجوهای علوم سیاسی و جامعه شناسی، که برای هر کسی که می خواهد دنیا را عمیق تر درک کند، یک گنجینه ی واقعی است.

پیش زمینه ی نگارش و زندگی آنتونیو گرامشی: از مبارزه تا زندان

آنتونیو گرامشی را می شود یکی از آن شخصیت های استثنایی تاریخ به حساب آورد. کسی که نه تنها یک فیلسوف و نظریه پرداز سیاسی بود، بلکه تا مغز استخوانش یک مبارز عملی هم محسوب می شد. او در سال 1891 در ساردینیا، یک جزیره ی نسبتاً فقیر در جنوب ایتالیا به دنیا آمد. از همان بچگی با سختی های زیادی روبرو شد؛ هم مشکلات جسمی داشت و هم وضعیت مالی خانواده اش تعریفی نداشت. اما این ها باعث نشدند که او از تلاش دست بکشد. با پشتکار فراوان وارد دانشگاه تورین شد و آنجا با افکار مارکسیستی و جنبش های کارگری آشنا شد و خودش را تمام قد وقف مبارزه برای حقوق طبقه کارگر کرد.

تصور کنید در آن زمان، یعنی اوایل قرن بیستم، ایتالیا داشت دستخوش تغییرات بزرگی می شد. فاشیسم به رهبری موسولینی داشت قدرت می گرفت و کم کم سایه ی سیاه خودش را روی کشور پهن می کرد. گرامشی که از پایه گذاران حزب کمونیست ایتالیا بود، به شدت با فاشیسم مخالف بود و تمام تلاشش را برای مبارزه با این تفکر به کار گرفت. خب، طبیعی است که چنین شخصیتی، خیلی زود زیر ذره بین رژیم دیکتاتوری موسولینی قرار بگیرد.

سرانجام، سال 1926 بود که گرامشی به اتهام فعالیت های سیاسی دستگیر شد. دادگاه فاشیستی او را به ۲۰ سال زندان محکوم کرد و قاضی معروف، در جمله ای تاریخی و البته شرم آور گفت: ما باید مغز این مرد را برای بیست سال متوقف کنیم! اما اشتباه کردند. آن ها می توانستند جسم گرامشی را زندانی کنند، اما هرگز نتوانستند فکر او را به بند بکشند.

۹ سال تمام را در زندان های فاشیستی گذراند. شرایط زندان، بخصوص برای کسی که مثل گرامشی از مشکلات جسمی رنج می برد، واقعاً دشوار بود. اما همین شرایط سخت بود که تبدیل به کاتالیزوری شد برای خلق یکی از مهم ترین آثار فکری قرن بیستم: «دفترهای زندان» (Prison Notebooks). گرامشی در زندان، به طور پنهانی شروع به نوشتن کرد. او ایده ها، تحلیل ها، و نظریاتش را در ۳۳ دفترچه مختلف نوشت. این دفترچه ها بعد از مرگ او و سقوط فاشیسم، به طور مخفیانه از زندان خارج شدند و در سال ۱۹۴۷ برای اولین بار به چاپ رسیدند.

پس، دولت و جامعه مدنی در واقع گزیده ای از همین دفترهای زندان است. وقتی این کتاب را می خوانیم، در واقع داریم بخش هایی از یک ذهن بزرگ را ورق می زنیم که در سخت ترین شرایط ممکن، یعنی پشت میله های زندان، مشغول فکر کردن به ماهیت قدرت، جامعه و چگونگی تغییر آن ها بوده است. همین پیش زمینه ی نگارش، به این کتاب یک ارزش تاریخی و انسانی فوق العاده می بخشد.

هسته ی مرکزی کتاب: مفاهیم بنیادین دولت و جامعه مدنی در اندیشه گرامشی

خب، رسیدیم به بخش اصلی داستان. گرامشی در کتاب دولت و جامعه مدنی، واقعاً دیدگاه ما را درباره ی قدرت و جامعه زیر و رو می کند. تا قبل از او، خیلی ها به خصوص مارکسیست های سنتی، دولت را فقط یک ابزار سرکوب می دیدند؛ یعنی ارتش، پلیس و زندان. اما گرامشی گفت نه آقا، قضیه پیچیده تر از این حرف هاست. دولت فقط با زور کارش را پیش نمی برد، بلکه یک بخش مهم دیگر هم دارد که کمتر به چشم می آید.

بازتعریف دولت: فراتر از سرکوب صرف (State as Hegemony armoured by Coercion)

تصور کنید یک دیکتاتور می خواهد حکومت کند. شاید فکر کنید فقط کافی است ارتشش قوی باشد و هر کسی را که مخالفت کرد، سرکوب کند. اما گرامشی می گوید این همه ماجرا نیست. اگر مردم فقط از روی ترس اطاعت کنند، این حکومت پایدار نخواهد بود. او دولت را به یک مجموعه گسترده تر می بیند، چیزی که خودش اسمش را می گذارد «دولت گسترده» (Integral State). این دولت گسترده، فقط شامل جامعه سیاسی (یعنی همون بخش سرکوب گر، مثل ارتش، پلیس، دستگاه قضایی) نیست، بلکه جامعه مدنی رو هم در بر می گیره.

ببینید، گرامشی می گوید دولت مثل یک دژ مستحکم است که دو بال دارد: یکی بالِ اجبار (Coercion) یا زور و سرکوب، و دیگری بالِ رضایت (Consent). برای اینکه یک طبقه بتواند حکمرانی کند، فقط کافی نیست که از زور استفاده کند؛ باید رضایت مردم را هم جلب کند. اینجاست که مفهوم هژمونی وارد می شود. یعنی قدرت، نه فقط با اسلحه، بلکه با ایده ها، ارزش ها و فرهنگ هم حفظ می شود. وقتی شما این طور به دولت نگاه می کنید، متوجه می شوید که قدرت چقدر پیچیده و چندوجهی است و فقط به ابزارهای قهری محدود نمی شود.

جامعه مدنی (Civil Society): میدان نبرد هژمونی

یکی از درخشان ترین ایده های گرامشی، همین مفهوم «جامعه مدنی» است. خب، تا قبل از او، جامعه مدنی معمولاً به نهادهای خصوصی و داوطلبانه مثل خیریه ها یا انجمن ها اشاره داشت. اما گرامشی تعریف خیلی گسترده تری ارائه می دهد. او جامعه مدنی را شامل تمام نهادهای خصوصی می داند که نقش مهمی در شکل دهی به افکار، باورها، ارزش ها و فرهنگ جامعه دارند. فکر کنید به کلیساها، مدارس، دانشگاه ها، رسانه ها (روزنامه ها، رادیو، تلویزیون آن زمان)، اتحادیه ها، خانواده ها و حتی سازمان های فرهنگی. همه ی این ها از نظر گرامشی، بخش های مهمی از جامعه مدنی هستند.

فرق جامعه مدنی با جامعه سیاسی از نظر گرامشی این است که جامعه سیاسی با زور و اجبار سروکار دارد، اما جامعه مدنی با «رضایت» و «اقناع». یعنی طبقه ی حاکم، برای اینکه هژمونی خودش را حفظ کند، لازم است که ایده ها و ارزش هایش را از طریق همین نهادهای جامعه مدنی به خورد جامعه بدهد، طوری که مردم آن ها را به عنوان «طبیعی» یا «منطقی» بپذیرند. در واقع، جامعه مدنی مثل یک میدان نبرد فکری و فرهنگی است که در آن، ایدئولوژی های مختلف با هم رقابت می کنند. طبقه ی حاکم، خندق ها و استحکامات دفاعی خودش را در همین جامعه مدنی می سازد تا ایدئولوژی اش را مستحکم کند و در مقابل ایده های رقیب مقاومت کند.

هژمونی فرهنگی (Cultural Hegemony): ستون فقرات سلطه

شاید مهم ترین و تأثیرگذارترین مفهوم گرامشی، همین «هژمونی فرهنگی» باشد. ببینید، هژمونی فقط به معنی «سلطه» یا «فرمانروایی» نیست. این مفهوم یک جور رهبری اخلاقی، فکری و فرهنگی است که یک طبقه یا گروه خاص در جامعه به دست می آورد. یعنی چطور یک طبقه بدون اینکه لازم باشد مدام از زور استفاده کند، می تواند بر بقیه جامعه مسلط شود؟ با اینکه ارزش ها، باورها، هنجارها و حتی درک مشترک از «واقعیت» را طوری شکل دهد که برای بقیه مردم هم قابل قبول و طبیعی به نظر برسد.

فکر کنید به اینکه چطور بعضی ایده ها یا سبک زندگی ها در جامعه ما رایج می شوند و ما آن ها را طبیعی می دانیم، بدون اینکه بهشان فکر کنیم که از کجا آمده اند. مثلاً مفهوم «موفقیت» در یک جامعه، یا معیارهای «خوب» و «بد» بودن. این ها معمولاً از دل هژمونی فرهنگی طبقه حاکم بیرون می آیند و از طریق نهادهای جامعه مدنی (مثل مدرسه، رسانه، خانواده) در ذهن و ناخودآگاه جمعی مردم نهادینه می شوند. وقتی این اتفاق می افتد، طبقات فرودست هم، بدون اینکه حتی متوجه باشند، با رضایت خودشان از این ایدئولوژی پیروی می کنند. این همون نکته طلایی گرامشی بود: سلطه فقط با زور نیست، بلکه با رضایت هم ممکن است. در واقع، هژمونی وقتی اتفاق می افتد که یک گروه بتواند جهان بینی خودش را به عنوان جهان بینی عمومی جامعه جا بیندازد.

روشنفکران ارگانیک و سنتی: نیروهای مولد و حافظ ایدئولوژی

وقتی صحبت از هژمونی می شود، نمی شود از نقش «روشنفکران» غافل شد. گرامشی معتقد بود روشنفکران، فقط آدم های کتابخوان و دانشگاهی نیستند. آنها در واقع نیروهای فعالی هستند که ایدئولوژی ها را تولید و بازتولید می کنند. او روشنفکران را به دو دسته تقسیم می کند: «روشنفکران سنتی» و «روشنفکران ارگانیک».

1. روشنفکران سنتی: این ها آنهایی هستند که به نظر می رسد از جامعه جدا و مستقل اند. مثل روحانیون، اساتید دانشگاه قدیمی، یا فیلسوفانی که در برج عاج خودشان نشسته اند. آنها اغلب خودشان را فراتر از طبقات اجتماعی می دانند و فکر می کنند بی طرف هستند. اما گرامشی می گوید این ها هم در واقع، به طور ناخودآگاه، به حفظ وضعیت موجود کمک می کنند و هژمونی طبقه حاکم را بازتولید می کنند.
2. روشنفکران ارگانیک: اینها کسانی هستند که از دل یک طبقه خاص برمی خیزند و حامل ایدئولوژی و منافع همان طبقه هستند. مثلاً مدیران کارخانه ها، مهندسان، یا روزنامه نگارانی که برای یک گروه خاص کار می کنند و به شکل دهی آگاهی آن طبقه کمک می کنند. برای گرامشی، این روشنفکران ارگانیک نقش حیاتی در مبارزه طبقاتی دارند. طبقه کارگر یا هر طبقه فرودست دیگری، برای اینکه بتواند هژمونی خودش را بسازد و هژمونی غالب را به چالش بکشد، به روشنفکران ارگانیک خودش نیاز دارد که ایده های بدیل را تولید کنند و به آگاهی جمعی برسند.

پس، اگر می خواهید بفهمید یک ایدئولوژی چطور در جامعه پخش می شود، باید به نقش این روشنفکران، به خصوص روشنفکران ارگانیک توجه کنید.

جنگ مواضع و جنگ مانور: استراتژی های مبارزه سیاسی

گرامشی نه تنها یک نظریه پرداز، بلکه یک استراتژیست سیاسی هم بود. او برای اینکه توضیح دهد چطور یک طبقه می تواند به قدرت برسد یا قدرت را حفظ کند، دو استراتژی مهم را مطرح می کند: «جنگ مانور» و «جنگ مواضع».

1. جنگ مانور (War of Maneuver): این مفهوم را می شود با یک حمله نظامی برق آسا و مستقیم مقایسه کرد. فرض کنید می خواهید یک دژ را بگیرید؛ مستقیم و بدون معطلی به آن حمله می کنید. گرامشی می گوید این نوع مبارزه برای جوامعی مناسب است که «جامعه مدنی» ضعیفی دارند و دولت عمدتاً بر «زور» تکیه می کند. مثل روسیه در زمان انقلاب اکتبر. در چنین جوامعی، حمله مستقیم به قدرت سیاسی و سرنگونی سریع آن ممکن است.
2. جنگ مواضع (War of Position): اما برای جوامع پیچیده تر، به خصوص جوامع غربی که جامعه مدنی قوی و نهادهای فرهنگی گسترده ای دارند، جنگ مانور کافی نیست. در این جوامع، طبقه ی حاکم هژمونی قدرتمندی در جامعه مدنی ساخته است. اینجا باید یک استراتژی طولانی مدت و تدریجی را پیش گرفت. گرامشی این استراتژی را «جنگ مواضع» می نامد. یعنی به جای حمله مستقیم، باید آهسته آهسته در نهادهای جامعه مدنی (مثل مدارس، رسانه ها، دانشگاه ها، اتحادیه ها) نفوذ کرد و ایدئولوژی بدیل را ترویج داد. این یک مبارزه فکری و فرهنگی بلندمدت است که هدفش از بین بردن هژمونی غالب و ساختن یک هژمونی جدید است.

گرامشی معتقد بود برای رسیدن به تغییرات ریشه ای در جوامع غربی، تمرکز بر جنگ مواضع و نفوذ در نهادهای جامعه مدنی از اهمیت بالایی برخوردار است.

این دو مفهوم به هم گره خورده اند و در واقع نشان دهنده ی درک عمیق گرامشی از تفاوت های ساختاری جوامع و لزوم اتخاذ استراتژی های متفاوت برای مبارزه سیاسی هستند.

تحلیل تاریخ گرایی مطلق و نقد بر ماتریالیسم مکانیکی

یکی دیگر از ویژگی های بارز اندیشه ی گرامشی، نگاه خاص او به «تاریخ» و نقدش بر برخی جریان های مارکسیستی است. در زمان گرامشی، بعضی از مارکسیست ها دیدگاه «ماتریالیسم مکانیکی» یا «جبرگرایانه» داشتند. یعنی فکر می کردند تاریخ یک مسیر از پیش تعیین شده را طی می کند و همه چیز (مثل تغییرات اجتماعی و انقلاب ها) به طور خودکار و فقط بر اساس تغییرات اقتصادی اتفاق می افتد و اراده ی انسان نقش زیادی ندارد.

اما گرامشی به شدت با این دیدگاه مخالف بود. او به «تاریخ گرایی مطلق» باور داشت. یعنی چی؟ یعنی برای گرامشی، تاریخ یک فرآیند زنده، پویا و متأثر از «کنش انسانی» است. او تأکید می کرد که ذهنیت انسان ها، فرهنگ، ایدئولوژی و اراده ی جمعی نقش بسیار مهمی در شکل گیری تحولات اجتماعی دارند. برای گرامشی، انسان ها فقط محصولات شرایط اقتصادی نیستند؛ آن ها می توانند با تفکر و مبارزه، شرایط خودشان را تغییر دهند. این دیدگاه به «سوژگی» و توانایی انسان برای عمل و تأثیرگذاری بر تاریخ، به اندیشه مارکسیستی یک بُعد جدید و بسیار مهم بخشید.

به زبان ساده، گرامشی می گفت: «بله، زیربنای اقتصادی مهم است، اما روبنا (فرهنگ، سیاست، ایدئولوژی) هم به همان اندازه مهم است و می تواند روی زیربنا تأثیر بگذارد.» این نگاه، به جنبش های اجتماعی و سیاسی قدرت بیشتری می داد و آن ها را از حالت انفعالی خارج می کرد و به آن ها می گفت که می توانند با تلاش فکری و فرهنگی، آینده را بسازند.

تأثیر و میراث دولت و جامعه مدنی: چرا این کتاب هنوز مهم است؟

خب، تا اینجا دیدیم که گرامشی چه مفاهیم بنیادینی را معرفی کرده. اما شاید بپرسید، بعد از این همه سال، چرا هنوز دولت و جامعه مدنی آنتونیو گرامشی اینقدر مهم و پرنفوذ است؟ واقعیت این است که تأثیر گرامشی فراتر از یک مکتب فکری خاص رفته و در رشته های مختلف علوم انسانی و اجتماعی، مثل یک درخت ریشه دوانده است.

مثلاً، نظریه های «پسااستعماری» (Postcolonial Theories) که به بررسی تأثیرات استعمار و راه های رهایی از آن می پردازند، از مفهوم هژمونی گرامشی الهام زیادی گرفته اند. آن ها نشان می دهند که چطور قدرت استعماری، علاوه بر زور نظامی، با تحمیل یک فرهنگ و ایدئولوژی خاص، بر مردم مستعمره مسلط می شد. یا در «مطالعات فرهنگی» (Cultural Studies) که به بررسی نقش فرهنگ در جامعه می پردازند، مفاهیم هژمونی و روشنفکران ارگانیک گرامشی، ابزارهای تحلیلی فوق العاده ای هستند. آن ها به ما کمک می کنند بفهمیم چطور رسانه ها، فیلم ها، موسیقی و حتی مد، در بازتولید یا به چالش کشیدن هژمونی فرهنگی نقش دارند.

در «جامعه شناسی سیاسی» و «تحلیل قدرت» هم که دیگر جای خود دارد. خیلی از تحلیلگران معاصر برای فهم جنبش های اجتماعی جدید، نقش رسانه ها در شکل دهی افکار عمومی، یا حتی چگونگی کارکرد تبلیغات سیاسی، از چارچوب نظری گرامشی استفاده می کنند. مثلاً وقتی می خواهیم بفهمیم چطور یک خبر دروغ می تواند به یک «حقیقت» عمومی تبدیل شود و مردم آن را بپذیرند، یا چرا بعضی جنبش ها با اینکه ظاهراً حق با آن هاست، نمی توانند به اهدافشان برسند، می توانیم از عینک گرامشی به قضیه نگاه کنیم.

البته، مثل هر نظریه بزرگ دیگری، اندیشه های گرامشی هم نقاط قوت و ضعف خودش را دارد. بعضی ها ممکن است پیچیدگی مفاهیم او را نقد کنند، یا اینکه بگویند در عمل پیاده کردن «جنگ مواضع» چقدر دشوار است. اما در کل، اهمیت او در این است که نظریه ی قدرت را از یک مفهوم صرفاً اقتصادی و سرکوب گرانه خارج کرد و ابعاد فرهنگی و ایدئولوژیک آن را پررنگ ساخت.

گرامشی به ما یاد داد که قدرت فقط در کاخ های حکومتی و پادگان ها نیست، بلکه در مدارس، دانشگاه ها، مساجد، کلیساها، خانواده ها و حتی در ذهن و قلب مردم هم حضور دارد. او دیدگاه مارکسیسم را به روز کرد و آن را برای تحلیل جوامع پیچیده غربی مناسب تر ساخت.

نتیجه گیری: درک قدرت از منظر گرامشی

خلاصه کردن کتاب دولت و جامعه مدنی آنتونیو گرامشی واقعاً مثل این است که بخواهید یک اقیانوس را توی یک لیوان جا دهید! اما امیدوارم با این توضیحات، یک دید کلی و البته عمیق از اندیشه های این فیلسوف بزرگ پیدا کرده باشید.

گرامشی به ما یاد داد که برای درک قدرت، نباید فقط به ارتش و پلیس نگاه کنیم. باید به همه ی آن نهادهای به ظاهر «خصوصی» هم توجه کنیم که نقش مهمی در شکل دهی به افکار و باورهای ما دارند. او مفهوم هژمونی فرهنگی را معرفی کرد تا بفهمیم چطور یک طبقه می تواند بدون زور مستقیم، ارزش ها و دیدگاه خودش را در جامعه جا بیندازد و رضایت ما را برای سلطه خودش جلب کند.

جنگ مواضع و جنگ مانور، روشنفکران ارگانیک و سنتی، و نقد بر جبرگرایی تاریخی، همگی ابزارهایی هستند که گرامشی به ما می دهد تا دنیای اطرافمان را بهتر تحلیل کنیم. این کتاب، نه فقط یک اثر تاریخی، بلکه یک راهنمای کاربردی برای هر کسی است که می خواهد قدرت را عمیق تر بفهمد و شاید حتی به دنبال تغییر در جامعه باشد.

در آخر، باید بگویم که این خلاصه، فقط یک جرقه برای آشنایی شما با جهان فکری گرامشی است. برای اینکه واقعاً شیرجه بزنید در عمق این اقیانوس، پیشنهاد می کنم حتماً خود کتاب دولت و جامعه مدنی را، به خصوص با ترجمه های خوب فارسی مثل ترجمه استاد عباس میلانی، مطالعه کنید. قول می دهم پشیمان نمی شوید و دیدگاهتان به قدرت، جامعه و حتی خودتان، حسابی عوض می شود!