تاریخچه تهران

تاریخچه شهر تهران با کشف اسکلت های ۷۰۰۰ ساله و ابزارهای سنگی در کاوش های باستان شناسی منطقه مولوی به هزاره های پیش از میلاد بازمی گردد.
تهران کلان شهری که امروز به عنوان پایتخت پرجمعیت ایران شناخته می شود پیشینه ای غنی و پرفراز و نشیب دارد که از دوران پیش از تاریخ آغاز شده و در طول قرون متمادی از یک روستای کوچک در حاشیه شهر باستانی ری به یکی از بزرگ ترین و مهم ترین مراکز شهری در منطقه تبدیل گشته است. سیر تحول این شهر تحت تاثیر عوامل جغرافیایی اقتصادی اجتماعی و به ویژه تصمیمات سیاسی حاکمان در ادوار مختلف تاریخی شکل گرفته و چهره کنونی آن را پدید آورده است. درک تاریخچه تهران پنجره ای به سوی شناخت ریشه های فرهنگی معماری و سبک زندگی مردمان این دیار در گذر زمان می گشاید.

پیشینه نام تهران

ریشه دقیق نام «تهران» به صورت قطعی مشخص نیست و دیدگاه های متفاوتی در این زمینه وجود دارد. برخی معتقدند که «ران» در این کلمه پسوندی به معنای «دامنه» است و در مقایسه با «شمیران» که به معنای بالادست است «تهران» به پایین دست یا دامنه اشاره دارد. نظریه دیگر «تهران» را تغییر یافته واژه «تهرام» به معنی «منطقه گرمسیر» می داند که در مقابل «شمیران» یا «شمیرام» به معنی «منطقه سردسیر» قرار می گیرد. همچنین این احتمال وجود دارد که به دلیل گود به نظر رسیدن دشت پهناور تهران امروزی در میان کوه های اطراف نام «ته ران» بر آن اطلاق شده باشد. یک دیدگاه دیگر نیز به پنهان شدن مردم در زیر زمین هنگام حمله دشمن اشاره دارد و نام «ته ران» را به معنی «زیرزمین» مرتبط می داند. قدیمی ترین اشاره مکتوب به نام تهران در حدود سال ۴۵۰ قمری توسط خطیب بغدادی و در پی ثبت مرگ حافظ تهرانی در تاریخ بغداد صورت گرفته است. پس از آن نیز در فارس نامه ابن بلخی به دلیل کیفیت خوب انار تهران از آن یاد شده است. واژه تهران از لحاظ لفظی با واژه های نیاوران قصران شهران و برخی دیگر از مناطق مشابه در ارتباط است.

تاریخ شهر تهران از دید جغرافیا

تهران در پهنه ای میان دو وادی کوه و کویر و در دامنه های جنوبی رشته کوه البرز گسترده شده است. گستره کنونی این کلان شهر از ارتفاع تقریبی ۹۰۰ متر در جنوب تا حدود ۱۸۰۰ متر در شمال از سطح دریا امتداد دارد. این اختلاف ارتفاع قابل توجه تاثیر مستقیمی بر اقلیم و شرایط زیست محیطی مناطق مختلف شهر دارد به طوری که مناطق شمالی عموماً خنک تر از مناطق جنوبی هستند. از دید ناهمواری های طبیعی تهران به دو ناحیه کوهپایه ای در شمال و دشتی در جنوب تقسیم می شود. تپه های کوچک و بزرگ پرشماری از کوهپایه های البرز تا جنوب شهر ری وجود دارند که بر توپوگرافی منطقه تاثیر گذاشته اند. اقلیم تهران به طور کلی نیمه خشک است. در بیشتر سال ها فصل زمستان سهم قابل توجهی از بارش سالانه را تامین می کند در حالی که تابستان کم باران ترین فصل است. مسیر اصلی و جهت باد غالب در تهران از شمال غرب به جنوب شرق است. وزش این باد می تواند به تهویه هوای شهر کمک کند هرچند که گاهی آلودگی های صنعتی را نیز جابجا می کند. شهر تهران روی گسل های متعددی قرار دارد که این موضوع آن را در برابر زمین لرزه آسیب پذیر می سازد. همچنین اختلاف ارتفاع زیاد و وجود رودخانه ها و مسیل ها خطر سیلاب را نیز به عنوان یک تهدید طبیعی برای شهر مطرح می کند.

تهران کهن

پیشینه زندگی و تمدن در منطقه تهران بسیار طولانی تر از آن چیزی است که در گذشته تصور می شد. کاوش های باستان شناسی صورت گرفته در منطقه مولوی تهران در سال های اخیر منجر به کشف اسکلت هایی متعلق به حدود ۷۰۰۰ سال پیش همراه با ابزارهای سنگی و بقایایی از سازه های حرارتی و تدفین انسانی شده است. این یافته ها نشان دهنده وجود یک محوطه بزرگ باستانی مدفون در نزدیکی چهارراه مولوی امروزی است و قدمت سکونت در این منطقه را به دوران نوسنگی بازمی گرداند. علاوه بر این اکتشافات علمی در ارتفاعات قیطریه در سال ۱۳۴۸ دومین کشف بزرگ باستان شناسی تهران پس از ری را رقم زد که قدمت تمدن در این بخش از شهر را به سه هزار و دویست سال پیش می رساند. در نوشته های تاریخی قدیمی از تهران به عنوان منطقه ای خوش آب و هوا با باغ های فراوان میوه یاد شده است. پس از ویرانی شهر ری بر اثر حملات مغولان در اوایل قرن هفتم قمری و رخدادهایی مانند زلزله بسیاری از مردم ری به مناطق اطراف از جمله تهران پناه آوردند. این مهاجرت نه تنها به رشد جمعیت تهران کمک کرد بلکه دانش تجارت ساخت و ساز و شهروندی مردم ری را نیز به این منطقه منتقل کرد و فصل تازه ای برای پیشرفت تهران گشود. در دوره ایلخانان مغول نیز با وجود تلاش هایی برای احیای ری تهران به تدریج اهمیت بیشتری یافت و مورد توجه قرار گرفت.

پایتخت شدن تهران

نقطه عطف تاریخ تهران انتخاب این شهر به عنوان پایتخت ایران توسط آقامحمدخان قاجار بود. پیش از این تهران یک روستای نسبتاً بزرگ بود که در دوران صفوی به ویژه در زمان شاه تهماسب اول به دلیل قرار گرفتن بقعه جد صفویه در نزدیکی ری و همچنین برخورداری از آب و هوای خوش و باغ های فراوان مورد توجه قرار گرفت. شاه تهماسب در سال ۹۳۳ شمسی دستور ساخت حصاری با چهار دروازه و ۱۱۴ برج به دور تهران را صادر کرد که این اقدام بر اهمیت نظامی و استراتژیک آن افزود. در دوران نادرشاه افشار نیز تهران برای مدتی مرکز توجه قرار گرفت و کریم خان زند نیز برای مدت کوتاهی تهران را به عنوان پایتخت برگزید اما در نهایت به دلیل ملاحظات اقلیمی و زیست محیطی پایتخت را به شیراز منتقل کرد. سرانجام آقامحمدخان قاجار پس از سال ها جنگ و کشمکش در نوروز سال ۱۱۶۵ شمسی موفق به تصرف تهران شد و آن را «مقر اساس سلطانی» و «مرکز خلافت» خود خواند. انتخاب تهران به عنوان پایتخت دلایل متعددی داشت از جمله موقعیت راهبردی جنگی خودکفایی تولیدی و اقتصادی منطقه نزدیکی به گرگان (مرکز ایل قاجار) و نزدیکی به شهر مذهبی ری. در آن زمان جمعیت تهران از بیست هزار نفر فراتر نمی رفت و بخش قابل توجهی از آن را باغ و بستان تشکیل می داد. این انتخاب سرآغاز تحولات عظیم و رشد سریع تهران در دو قرن اخیر شد.

تاریخ شهر تهران در طی حکومت های مختلف

سیر تحول و توسعه شهر تهران به طور تنگاتنگی با تاریخ حکومت های مختلف در ایران گره خورده است. هر کدام از این ادوار تاثیرات خاص خود را بر کالبد جمعیت ساختار و اهمیت این شهر گذاشته اند. از دوران صفویان که تهران به واسطه موقعیت جغرافیایی و مذهبی مورد توجه قرار گرفت و اولین حصار پیرامون آن کشیده شد تا دوران قاجاریه که با انتخاب آن به عنوان پایتخت فصل جدیدی در تاریخ شهر آغاز شد و شاهد رشد و گسترش بی سابقه آن بودیم. دوران پهلوی با تمرکزگرایی امور کشوری و آغاز پروژه های بزرگ شهرسازی چهره ای مدرن به تهران بخشید. در نهایت دوره پس از انقلاب اسلامی با وجود چالش هایی نظیر جنگ و رشد بی رویه جمعیت ناشی از مهاجرت شاهد توسعه زیرساخت ها و تبدیل شدن تهران به یک کلان شهر عظیم بوده است. بررسی تاریخ تهران در هر یک از این ادوار تصویری روشن از دگرگونی های این شهر در گذر زمان ارائه می دهد.

دوران صفویان

در دوران صفوی اگرچه اصفهان و قزوین پایتخت های اصلی بودند اما تهران به دلیل موقعیت جغرافیایی و به خصوص وجود بقعه سید حمزه جد اعلای صفویه در نزدیکی شهر ری مورد توجه شاهان این سلسله قرار گرفت. شاه تهماسب اول صفوی در سال ۹۳۳ شمسی (۹۶۱ قمری) هنگام عبور از تهران باغ ها و بوستان های فراوان آن را پسندید و دستور داد تا بارو و خندقی مستحکم با ۱۱۴ برج به تعداد سوره های قرآن و چهار دروازه به دور آن کشیده شود. این اقدام که برای پشتیبانی از پایتخت وقت (قزوین) صورت گرفت بر اهمیت نظامی و استراتژیک تهران افزود و مساحت آن را به حدود ۴۴۰ هکتار رساند. برای ساخت این حصار از دو منطقه داخل شهر خاکبرداری شد که بعدها به «چاله میدان» و «چاله حصار» معروف شدند. در دوره شاه عباس اول صفوی نیز بناهایی شامل پل کاخ و کاروانسراهای متعددی در تهران و اطراف آن ساخته شد. در بخش شمالی باروی شاه تهماسبی چهارباغ و چنارستانی احداث شد که بعدها به صورت کاخ و مقر حکومتی (کاخ گلستان) درآمد. تعیین بیگلربیگی برای بلوک تهران توسط شاه عباس نیز نشان دهنده افزایش اهمیت اداری این منطقه بود. با این حال بی توجهی شاه عباس اول به تهران پس از بیمار شدن در این شهر و بازماندن از سرکوب ازبکان مانع رشد و گسترش بیشتر آن در این دوره شد. در اواخر دوره صفوی تهران گاهی به عنوان مقر موقت دربار مورد استفاده قرار می گرفت و حتی شاه سلیمان در آن کاخی بنا نهاد. تهران در زمان حمله افغان ها مقاومت شدیدی از خود نشان داد اما پس از سقوط توسط آنان ویران شد. پس از راندن افغان ها شاه تهماسب دوم به تهران بازگشت و نادرشاه افشار نیز در این شهر انجمنی از علمای شیعه و سنی برای اتحاد اسلامی تشکیل داد.

دوران قاجاریه

دوران قاجاریه عصر طلایی تبدیل تهران از یک شهر معمولی به پایتخت بزرگ و پرجمعیت ایران بود. آقامحمدخان قاجار در نوروز سال ۱۱۶۵ شمسی (۱۲۰ هجری قمری) رسماً تهران را به پایتختی برگزید و بر تخت سلطنت نشست. انتخاب تهران دلایل استراتژیک و اقتصادی داشت؛ نزدیکی به اراضی حاصلخیز ورامین مجاورت با ایلات ساوجبلاغ و هواخواهان وی در حوالی تهران و فاصله کم با استرآباد و مازندران که ستاد اصلی نیروهایش بود از جمله این دلایل بودند. با پایتخت شدن تهران روند گسترش کمی و کیفی آن شتاب گرفت. در زمان فتحعلی شاه قاجار تهران بیش از پیش آباد شد و محلات تازه و ساختمان های متعددی مانند مسجد شاه (امام خمینی کنونی) مسجد سید عزیزالله مدرسه مروی قصر قاجار باغ نگارستان و لاله زار در آن ساخته شد. طول باروی شهر به حدود ۷.۵ کیلومتر افزایش یافت و شش دروازه ارتباط آن را با بیرون فراهم می کرد. در زمان محمدشاه قاجار گسترش تهران ادامه یافت و کوی های تازه ای مانند عباس آباد و محمدیه به آن افزوده شد. همچنین آب رودخانه کرج به نام نهر کرج به تهران منتقل شد. دوران ناصرالدین شاه نقطه عطفی در توسعه کالبدی تهران بود. با افزایش چشمگیر جمعیت (حدود ۱۵۰ هزار نفر در آغاز سلطنت وی) نیاز به محدوده جدیدی برای شهر احساس شد. نقشه برداری دقیق از شهر آغاز شد و در سال ۱۲۴۵ شمسی با همکاری مهندسان فرانسوی و ایرانی نقشه جدیدی از تهران با وسعت بیشتر و به شکل هشت ضلعی با ۱۲ دروازه (شامل دروازه های شمیران دولت یوسف آباد دوشان تپه دولاب خراسان باغشاه قزوین گمرک عبدالعظیم غار و خانی آباد) طراحی شد. این حصار جدید که ساخت آن حدود ده سال طول کشید مساحت شهر را چندین برابر افزایش داد. در این دوره محلات جدیدی در بیرون از حصار قدیمی برای کاخ های شاهی کوشک های اعیانی سفارتخانه ها و منازل خارجیان ساخته شد. با کوشش امیرکبیر نهادهایی مانند مدرسه دارالفنون بازار امیر و سراهای تجاری نیز پدید آمدند که در گسترش جغرافیایی شهر نقش داشتند. جمعیت تهران در سال ۱۲۶۵ شمسی به حدود ۲۵۰ هزار نفر رسید. مهاجرت از شهرهای مختلف ایران به تهران در این دوره افزایش یافت و ترکیب جمعیتی شهر را تغییر داد. در طول جنگ جهانی اول با وجود اعلام بی طرفی ایران نیروهای روسیه به قزوین نزدیک شدند و اوضاع تهران را بحرانی کردند. اگرچه احمدشاه و اطرافیانش قصد جابجایی پایتخت را داشتند اما مقاومت مردمی در نبرد رباط کریم باعث شد پایتخت سلطنت در تهران باقی بماند.

دوران پهلوی

دوران پهلوی به ویژه از سال ۱۳۰۰ شمسی به بعد شاهد دگرگونی های بنیادین و مدرن سازی شهر تهران بود که به سرعت آن را به یک پایتخت پیشرفته تبدیل کرد. در دوره رضاشاه پهلوی (۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰) خندق ها و دروازه های قدیمی شهر برچیده شدند و تهران از چهار سو گسترش یافت و شکل منظم هندسی به خود گرفت. در این دوره ساخت ساختمان ها و تاسیسات بزرگ دولتی و عمومی نظیر بانک ملی وزارت امور خارجه شهربانی کل کشور ایستگاه راه آهن دانشگاه تهران ایستگاه فرستنده رادیو باشگاه افسران و چندین بیمارستان آغاز شد. برخی بناهای قدیمی تخریب و ساختمان های مدرن با الهام از سبک های معماری ایرانی پیش از اسلام جایگزین آن ها شدند. بازار تهران نیز به دو نیم تقسیم شد و بسیاری از ساختمان های تاریخی برای ایجاد راه های درون شهری تخریب شدند. در سال های ۱۳۱۲ تا ۱۳۱۸ ساخت موسسات آموزشی بزرگ مانند دانشگاه تهران و بیمارستان های امروزی آغاز شد. ورزشگاه امجدیه موزه ایران باستان و کتابخانه ملی نیز در همین سال ها تاسیس شدند. ورود اتومبیل و اتوبوس خیابان ها را نیازمند سنگفرش یا آسفالت کرد و ساختمان های جدید با معماری نوین غربی چهره پایتخت را دگرگون ساخت. گام های مهم صنعتی شدن تهران نیز در این دوران برداشته شد و کارخانه های سیمان بلورسازی چیت سازی دخانیات و صنایع نظامی در اطراف پایتخت ساخته شدند. ایستگاه راه آهن نیز در همین دوره گشایش یافت. در سال های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ که همزمان با جنگ جهانی دوم بود به دلیل پیامدهای جنگ و مسائل سیاسی توسعه شهر کند شد. اما از سال ۱۳۳۲ تا ۱۳۵۷ (دوره محمدرضاشاه پهلوی) تهران به سرعت توسعه یافت. ساخت بزرگراه ها خیابان ها بلوارها شهرک های تازه و ساختمان های بزرگ تهران را از هر سو گسترش داد و آن را به یکی از شهرهای بزرگ آسیا تبدیل کرد. جمعیت تهران در این سال ها به سرعت افزایش یافت و از ۱.۸ میلیون نفر در سال ۱۳۳۵ به ۴.۵۳ میلیون نفر در سال ۱۳۵۵ رسید. در این دوره مطالعات نخستین طرح جامع تهران آغاز و در سال ۱۳۴۹ تصویب شد که گسترش شهر را در منطقه غرب تعیین کرد و شبکه ای از آزادراه ها و بزرگراه ها را پیشنهاد داد. برج شهیاد (آزادی) نماد تهران در جریان تدارک جشن های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی طراحی و ساخته شد. تاسیس دانشگاه ها و مراکز آموزشی متعدد اوضاع آموزشی تهران را بهبود بخشید. مجموعه ورزشی آریامهر (آزادی) نیز همزمان با بازی های آسیایی ۱۹۷۴ تهران افتتاح شد و تهران را به نخستین شهر در خاورمیانه تبدیل کرد که میزبان این بازی ها بود.

دوره پس از انقلاب اسلامی

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ تهران به عنوان پایتخت شاهد تحولات و چالش های متعددی بود. در سال های اولیه پس از انقلاب و به خصوص در طول جنگ ایران و عراق (دهه ۱۳۶۰) توسعه عمرانی تهران به دلیل شرایط کشور متوقف یا کند شد. تهران در این دوران بارها مورد حملات موشکی و هوایی قرار گرفت که تلفات و خساراتی به همراه داشت. پس از پایان جنگ در سال ۱۳۶۷ روند توسعه شهر از سر گرفته شد. در دوران شهرداران مختلف پروژه های بزرگی در زمینه عمران شهری اجرا شد. حفاری های گسترده مترو تهران در این دوره دنبال شد و پروژه های زیرساختی مهمی مانند بزرگراه نواب صفوی تکمیل شدند. در دوره های بعدی نیز توسعه شهری ادامه یافت و سازه های شاخصی مانند تونل توحید پل جوادیه و برج میلاد افتتاح شدند. برج میلاد با ۴۳۵ متر ارتفاع به یکی از نمادهای توسعه تهران در این دوره تبدیل شد و در سال ۱۳۸۷ گشایش یافت. پس از انقلاب تهران به کانون اصلی پذیرش جمعیت در ایران تبدیل شد. مهاجرت گسترده از روستاها و شهرهای دیگر به ویژه در دوران جنگ و پس از آن باعث رشد بی رویه جمعیت و تبدیل شدن تهران به یک کلان شهر عظیم شد. این رشد سریع جمعیت در کنار چالش هایی در زمینه مدیریت شهری مشکلات زیست محیطی مانند آلودگی هوا و صوتی ترافیک سنگین و کمبود زیرساخت ها را تشدید کرد. بحث انتقال پایتخت نیز به دلیل تمرکز بیش از حد جمعیت مشکلات زیست محیطی و مسائل امنیتی مطرح شده است اما تاکنون اجرایی نشده است. با وجود این چالش ها تهران به عنوان مرکز سیاسی اقتصادی و فرهنگی ایران به رشد و تحول خود ادامه داده و به یکی از بزرگ ترین کلان شهرهای خاورمیانه تبدیل شده است.

نقش پادشاهان ایرانی در تاریخ شهر تهران

پادشاهان ایرانی در ادوار مختلف تاریخی نقش محوری و تعیین کننده ای در سرنوشت و توسعه شهر تهران ایفا کرده اند. اگرچه تهران در دوران پیش از اسلام و حتی در اوایل دوره اسلامی بیشتر به عنوان یک روستا یا منطقه خوش آب و هوا در حاشیه شهر مهم ری شناخته می شد اما توجه پادشاهان به آن نقطه عطفی در تاریخش بود. در دوران صفویه شاه تهماسب اول با دستور ساخت اولین حصار و بارو به دور تهران اهمیت نظامی و استراتژیک آن را برجسته کرد. این اقدام تهران را از یک روستای عادی متمایز ساخت و زمینه ساز رشد آینده آن شد. اگرچه شاه عباس اول توجه چندانی به تهران نداشت اما در اواخر دوره صفوی برخی پادشاهان این شهر را به عنوان مقر موقت خود برگزیدند. نقطه عطف بزرگتر در دوران قاجاریه رخ داد. آقامحمدخان قاجار با انتخاب تهران به عنوان پایتخت در سال ۱۱۶۵ شمسی سرنوشت این شهر را برای همیشه دگرگون کرد. این تصمیم باعث سرازیر شدن جمعیت سرمایه و امکانات به تهران شد و آن را به مرکز سیاسی و اداری کشور تبدیل کرد. پادشاهان بعدی قاجار به ویژه فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه با گسترش حصار شهر احداث بناهای دولتی و عمومی و بهبود زیرساخت ها نظیر آبرسانی نقش مهمی در توسعه کالبدی و افزایش جمعیت تهران داشتند. در دوران پهلوی پادشاهان با تمرکزگرایی امور در پایتخت و اجرای پروژه های بزرگ شهرسازی مدرن سازی و توسعه زیرساخت های شهری تهران را به یک کلان شهر پیشرفته تبدیل کردند. ساخت دانشگاه ها بیمارستان ها ورزشگاه ها موزه ها و شبکه بزرگراهی در این دوره چهره شهر را به کلی تغییر داد. بنابراین می توان گفت که تصمیمات و اقدامات پادشاهان ایرانی به خصوص در ادوار صفوی قاجار و پهلوی نقش اساسی در شکل گیری و تحول تهران از یک روستای کوچک به پایتخت کنونی ایران داشته است.

نخستین زیرساخت های شهری

توسعه تهران از یک روستا به یک شهر و سپس کلان شهر با ایجاد و تکامل زیرساخت های شهری همراه بوده است. نخستین زیرساخت های قابل توجه در تهران به دوران صفویه و ساخت اولین حصار و بارو در زمان شاه تهماسب اول بازمی گردد. این حصار یک زیرساخت دفاعی و امنیتی بود که محدوده شهر را مشخص می کرد و از آن در برابر حملات حفاظت می نمود. در داخل این حصار محلات اولیه شکل گرفتند و زیرساخت های ابتدایی نظیر قنات ها برای تامین آب حمام ها بازار و مساجد پدید آمدند. در دوران قاجاریه با پایتخت شدن تهران و افزایش جمعیت نیاز به توسعه زیرساخت ها بیشتر احساس شد. در زمان فتحعلی شاه آبرسانی به شهر بهبود یافت و در زمان محمدشاه نهر کرج برای انتقال آب به تهران احداث شد که یک زیرساخت حیاتی برای رشد شهر بود. در دوران ناصرالدین شاه با گسترش شهر و ساخت حصار جدید زیرساخت های مرتبط با دروازه ها و خیابان های اصلی درون حصار و محلات جدید ایجاد شد. تاسیس مدرسه دارالفنون در این دوره نیز یک زیرساخت آموزشی مهم بود. در دوران پهلوی تحول عظیمی در زیرساخت های شهری تهران رخ داد. شبکه خیابان ها و معابر مدرن با آسفالت و سنگفرش ایجاد شد. زیرساخت های حمل و نقل عمومی نظیر خطوط اتوبوس و بعدتر مترو پایه گذاری شد. ساخت ایستگاه راه آهن تهران را به شبکه حمل و نقل ریلی کشور متصل کرد. تاسیس دانشگاه ها بیمارستان ها کتابخانه ها و موزه ها زیرساخت های آموزشی بهداشتی و فرهنگی شهر را توسعه داد. همچنین زیرساخت های صنعتی و خدماتی نظیر کارخانه ها پالایشگاه و شبکه برق و مخابرات در این دوره گسترش یافت. پس از انقلاب نیز توسعه زیرساخت ها ادامه یافت و پروژه های بزرگی نظیر شبکه بزرگراهی تونل ها پل ها و خطوط مترو تکمیل و گسترش یافتند تا پاسخگوی نیازهای کلان شهر تهران باشند.

تاریخ حمل و نقل در تهران

تاریخ حمل و نقل در تهران بازتابی از سیر تحول و مدرنیزاسیون این شهر است. در دوران قدیم پیش از شکل گیری تهران به شکل امروزی حمل و نقل عمدتاً با استفاده از حیوانات بارکش نظیر قاطر الاغ و شتر و وسایل ساده ای مانند کجاوه پالکی و هودج که بر پشت حیوانات حمل می شدند صورت می گرفت. کاروان ها نیز نقش مهمی در جابجایی کالا و مسافر بین تهران و مناطق اطراف به ویژه شهر ری ایفا می کردند. با رشد تهران در دوران قاجاریه وسایل حمل و نقل جدیدتری پدیدار شدند. درشکه و کالسکه برای جابجایی افراد در داخل شهر و مسیرهای نزدیک مورد استفاده قرار گرفتند. نخستین خط آهن ایران خط آهن تهران به شهر ری بود که در سال ۱۲۶۱ شمسی (۱۸۸۳ میلادی) با نام «ماشین دودی» به بهره برداری رسید و نقطه عطفی در تاریخ حمل و نقل عمومی تهران بود. در اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی وسایل نقلیه موتوری وارد تهران شدند. نخستین اتومبیل در زمان مظفرالدین شاه وارد پایتخت شد. اتومبیل ها و کامیون های اولیه به تدریج جایگزین وسایل نقلیه سنتی شدند. در دوره رضاشاه پهلوی با گسترش خیابان ها و معابر خطوط اتوبوسرانی خصوصی آغاز به کار کردند و در سال ۱۳۳۵ شرکت واحد اتوبوسرانی تهران به عنوان نخستین شرکت سهامی اتوبوسرانی عمومی ایران تاسیس شد. اتوبوس های برقی نیز در سال ۱۹۹۲ میلادی در تهران راه اندازی شدند. در دوران محمدرضاشاه با احداث بزرگراه ها و شبکه معابر گسترده استفاده از خودروهای شخصی افزایش یافت. پس از انقلاب با رشد سریع جمعیت و ترافیک توسعه حمل و نقل عمومی به یک اولویت تبدیل شد. سامانه اتوبوس تندرو (BRT) از سال ۱۳۸۵ در تهران آغاز به کار کرد. مهم ترین تحول در حمل و نقل تهران در دهه های اخیر توسعه سریع شبکه مترو بوده است. مطالعات اولیه مترو از دهه ۱۳۵۰ آغاز شد اما پس از توقفی در دوران جنگ از سال ۱۳۷۴ به صورت جدی دنبال شد و اولین خط آن در سال ۱۳۷۷ به بهره برداری رسید. امروزه مترو تهران نقش حیاتی در جابجایی میلیون ها مسافر در روز ایفا می کند. همچنین شبکه قطارهای حومه ای ارتباط تهران را با شهرهای اطراف تسهیل کرده است.

معماری

معماری تهران آینه ای از تحولات تاریخی و فرهنگی این شهر است که در طول زمان از بافت روستایی و سنتی به سمت اشکال مدرن و امروزی سوق یافته است. در دوران قدیم خانه های تهران عمدتاً زیرزمینی یا نیمه زیرزمینی بودند و در میان حصارهای انبوه و پرپشت قرار داشتند که این شیوه ساخت و ساز برای امنیت و مقابله با سرما رایج بود. با شکل گیری تهران به عنوان یک شهر در دوران صفویه و قاجاریه معماری سنتی ایرانی با تاثیراتی از سبک های محلی در آن رواج یافت. خانه ها با حیاط های مرکزی ایوان ها و اتاق های متعدد ساخته می شدند. بناهای عمومی نظیر مساجد مدارس بازار و حمام ها نیز با معماری اسلامی و ایرانی آن دوران شکل گرفتند. کاخ ها و عمارت های سلطنتی مانند کاخ گلستان نمونه های شاخصی از معماری دوره قاجار هستند که ترکیبی از عناصر سنتی ایرانی و تاثیراتی از معماری اروپایی را نشان می دهند. نقطه عطف در معماری تهران دوران پهلوی بود که با مظاهر نوگرایی و معماری نوین غربی آشنا شد. در دوره رضاشاه معماران و دانش آموختگان اروپایی نقش مهمی در دگرگونی چهره شهر ایفا کردند. سبک جدیدی از معماری با الهام از معماری ایران باستان وارد شهر شد و در ساختمان های اداری و مهم آن زمان مانند ساختمان بانک ملی و کاخ شهربانی به کار رفت. معماران ارمنی نیز در طراحی بسیاری از ساختمان های دولتی و عمومی مهم نقش داشتند. در دوره محمدرضاشاه با توسعه سریع شهر و اجرای طرح های جامع ساختمان های بلندمرتبه و سازه های مدرن با سبک های بین المللی در تهران احداث شدند. برج شهیاد (آزادی) و مجموعه ورزشی آریامهر (آزادی) نمونه هایی از معماری مدرن این دوره هستند. پس از انقلاب با وجود ادامه روند توسعه شهری تلاش هایی برای هویت دهی به معماری شهر با تاکید بر عناصر ایرانی و اسلامی صورت گرفته است. امروز معماری تهران ترکیبی متنوع از سبک های سنتی قاجاری پهلوی و معاصر است که بازتابی از تاریخ پیچیده این شهر است.

محله ها و محدودهٔ کلان شهر تهران

کلان شهر تهران امروزی نتیجه قرن ها گسترش و تحول یک روستای کوچک است که در طول تاریخ محله ها و محدوده های آن دستخوش تغییرات فراوانی شده اند. تهران قدیم در داخل اولین حصار شاه تهماسبی از چهار محله اصلی به نام های سنگلج عودلاجان بازار و چاله میدان تشکیل شده بود. این محلات هسته اولیه شهر را تشکیل می دادند و هر کدام ویژگی ها و کاربری های خاص خود را داشتند. در دوران قاجاریه با پایتخت شدن تهران و افزایش جمعیت شهر به سرعت گسترش یافت و محلات جدیدی در داخل و خارج از حصار قدیمی شکل گرفتند. در زمان ناصرالدین شاه با احداث حصار جدید و بزرگتر محدوده شهر به طور قابل توجهی افزایش یافت و دوازده دروازه ارتباط آن را با بیرون فراهم می کرد. محلات جدیدی نظیر ارگ چاله حصار خانی آباد جوادیه و پامنار در این دوره شکل گرفتند. محدوده جغرافیایی تهران در این دوره از شمال به خیابان انقلاب فعلی از غرب به خیابان کارگر از جنوب به خیابان شوش و از شرق به خیابان ۱۷ شهریور فعلی محدود می شد و محلات قدیمی در داخل این محدوده قرار داشتند. در دوران پهلوی با توسعه سریع شهر و اجرای طرح های جامع تهران از هر سو گسترش یافت و شهرک ها و محلات جدیدی مانند تهران پارس نارمک تهران ویلا شهرآرا گیشا اکباتان و لویزان در شرق و غرب و شمال شهر احداث شدند. احداث بزرگراه ها و راه های اصلی نیز در شکل گیری محلات و مناطق جدید تاثیرگذار بود. پس از انقلاب اسلامی با رشد بی رویه جمعیت و مهاجرت تهران به سرعت به یک کلان شهر عظیم تبدیل شد. محدوده شهر به ۲۲ منطقه شهرداری و ۱۲۲ ناحیه شهری تقسیم شد و شهرهایی نظیر تجریش و ری نیز در محدوده کلان شهر تهران قرار گرفتند. امروزه تهران دارای محلات بسیار متنوعی است که هر کدام تاریخچه و ویژگی های خاص خود را دارند و بازتابی از گسترش و تحول این شهر در طول قرون متمادی هستند.

اماکن تاریخی شهر تهران

شهر تهران با وجود تحولات سریع و مدرنیزاسیون همچنان دارای اماکن تاریخی متعددی است که هر کدام روایتگر بخشی از گذشته این شهر هستند. برخی از این اماکن به دوران صفویه بازمی گردند مانند بقعه سید حمزه در نزدیکی شهر ری که مورد توجه شاهان صفوی بود. با پایتخت شدن تهران در دوران قاجاریه ساخت اماکن تاریخی مهمی آغاز شد. کاخ گلستان به عنوان مجموعه سلطنتی قاجار یکی از برجسته ترین اماکن تاریخی تهران است که شامل عمارت ها تالارها و موزه های متعددی است و نشان دهنده هنر و معماری دوره قاجار و تاثیرات اروپایی بر آن است. مسجد شاه (مسجد امام خمینی کنونی) مسجد سید عزیزالله مدرسه مروی و باغ نگارستان نیز از بناهای مهم دوره قاجاریه هستند. در دوران پهلوی اماکن تاریخی جدیدی با رویکردی مدرن و یا با الهام از معماری باستانی ایران ساخته شدند. موزه ایران باستان موزه آبگینه کتابخانه ملی و ورزشگاه امجدیه از جمله این بناها هستند. برج شهیاد (آزادی) که امروزه به عنوان نماد تهران شناخته می شود در این دوره ساخته شد و یک اثر معماری مدرن با الهام از هنر ایرانی است. مجموعه کاخ های سعدآباد و نیاوران نیز که محل اقامت پادشاهان پهلوی بودند امروزه به موزه ها تبدیل شده اند و تاریخ این دوره را روایت می کنند. علاوه بر این بناهای شاخص تهران دارای حمام های قدیمی خانه های تاریخی بازار بزرگ و تکیه دولت (که اکنون تخریب شده) است که هر کدام بخشی از زندگی اجتماعی و فرهنگی تهران قدیم را نشان می دهند. محلات قدیمی مانند عودلاجان سنگلج و بازار نیز خود به عنوان بخش هایی از بافت تاریخی شهر اهمیت دارند. با وجود توسعه سریع حفاظت از این اماکن تاریخی برای حفظ هویت و حافظه تاریخی شهر تهران امری ضروری است.

تهران قدیم

تصور تهران قدیم تصویری متفاوت از کلان شهر پرهیاهوی امروز است. تهران قدیم به خصوص در دوران صفویه و اوایل قاجاریه شهری کوچکتر با بافتی عمدتاً سنتی بود که زندگی در آن جریان دیگری داشت. در داخل اولین حصار شاه تهماسبی محلات چهارگانه سنگلج عودلاجان بازار و چاله میدان هسته اصلی شهر را تشکیل می دادند. خانه ها غالباً با معماری سنتی ایرانی دارای حیاط مرکزی و فضاهای تابستانی و زمستانی بودند. کوچه پس کوچه های باریک و پرپیچ و خم معابر اصلی شهر را تشکیل می دادند و حمل و نقل درون شهری بیشتر با پای پیاده یا استفاده از حیوانات بارکش صورت می گرفت. بازار قلب تپنده شهر بود و فعالیت های اقتصادی و اجتماعی در آن متمرکز بود. حمام ها مساجد و تکیه ها فضاهای عمومی مهمی برای تعاملات اجتماعی و مذهبی بودند. در دوران قاجاریه با پایتخت شدن تهران و گسترش شهر چهره تهران قدیم نیز دستخوش تغییر شد. حصار جدید ناصری محدوده شهر را گسترش داد و محلات جدیدی در بیرون از هسته قدیمی شکل گرفتند. خیابان های جدیدی مانند لاله زار ناصریه (ناصر خسرو) و علاءالدوله (فردوسی) احداث شدند که نشانه های اولیه مدرنیزاسیون بودند. میدان هایی مانند میدان ارگ و میدان توپخانه (میدان امام خمینی) به فضاهای شهری مهمی تبدیل شدند. با این حال بسیاری از رسوم و باورهای سنتی همچنان در تهران قدیم رواج داشت. شب زنده داری ها برگزاری تعزیه در تکیه دولت و دیگر مراسم مذهبی و سنتی بخشی از زندگی مردم بود. با ورود مظاهر تمدن جدید در اواخر قاجار و اوایل پهلوی تهران قدیم به تدریج جای خود را به تهران جدید داد. ساخت خیابان های عریض ساختمان های مدرن و ورود اتومبیل بافت سنتی شهر را دگرگون کرد. اما هنوز در برخی نقاط تهران می توان بقایایی از تهران قدیم را در کوچه ها بناها و بازارهای قدیمی مشاهده کرد که یادآور گذشته این شهر هستند. خاطرات و روایت های مردم از تهران قدیم نیز بخش مهمی از حافظه جمعی این شهر را تشکیل می دهند.

تاریخچه شهر تهران از چه سالی آغاز می شود؟

تاریخچه سکونت در منطقه تهران بر اساس کاوش های باستان شناسی و کشف اسکلت های ۷۰۰۰ ساله به دوران نوسنگی و حدود هزاره پنجم پیش از میلاد بازمی گردد.

تهران در چه دوره های تاریخی پایتخت ایران بوده است؟

تهران از نوروز سال ۱۱۶۵ شمسی (۱۲۰ هجری قمری) توسط آقامحمدخان قاجار به عنوان پایتخت ایران انتخاب شد و از آن زمان تاکنون در تمام دوران قاجاریه پهلوی و جمهوری اسلامی پایتخت ایران باقی مانده است.

چرا تهران به عنوان پایتخت ایران انتخاب شد؟

آقامحمدخان قاجار تهران را به دلایل راهبردی نظیر موقعیت جنگی مناسب نزدیکی به مرکز ایل قاجار در گرگان دسترسی به منابع اقتصادی اطراف مانند ورامین و مجاورت با شهر مذهبی ری به عنوان پایتخت برگزید.

قدیمی ترین محله های تهران کدامند؟

قدیمی ترین محله های تهران که در داخل اولین حصار شاه تهماسبی شکل گرفتند شامل سنگلج عودلاجان بازار و چاله میدان بودند.

نکات جالب در مورد تاریخ تهران چیست؟

از نکات جالب تاریخ تهران می توان به وجود خانه های زیرزمینی در گذشته شهرت آن به دلیل انارهای مرغوب مقاومت شدید در برابر حمله افغان ها و میزبانی اولین بازی های آسیایی در خاورمیانه اشاره کرد.