۱چهارطاقی خانه دیو

چهارتاقی خانه دیو سازه ای باستانی از دوره ساسانی در شهرستان داورزن خراسان رضوی نزدیک روستای فشتنق که به دلیل موقعیت خاص و کاربری احتمالی آن مورد توجه پژوهشگران است.

در میان انبوه آثار تاریخی برجای مانده از ایران باستان چهارتاقی ها به عنوان نمادهای معماری مذهبی و آیینی جایگاه ویژه ای دارند. این سازه ها که اغلب به دوره ساسانی نسبت داده می شوند کاربری های گوناگونی داشته اند اما بسیاری از آن ها به عنوان آتشکده یا بخشی از مجموعه های مذهبی مورد استفاده قرار می گرفته اند. چهارتاقی خانه دیو در استان خراسان رضوی نمونه ای درخور توجه از این بناهاست که با ویژگی های منحصربه فرد خود پرسش ها و نظریه های مختلفی را در میان باستان شناسان و پژوهشگران مطرح کرده است. این بنا که بر فراز تپه ای سنگی واقع شده نه تنها از نظر معماری ساسانی حائز اهمیت است بلکه نامگذاری محلی و افسانه های پیرامون آن نیز بر جذابیت و رمزآلودگی اش می افزاید. مطالعه دقیق این چهارتاقی پنجره ای به سوی درک بهتر اعتقادات آیین ها و سبک زندگی مردم ایران در عصر ساسانی می گشاید و اطلاعات ارزشمندی درباره نقش آتش در دین مزدیسنا و نحوه برگزاری مراسم مذهبی در آن دوران ارائه می دهد. با وجود پژوهش های متعدد به ویژه در دهه های اخیر هنوز ابعاد ناشناخته ای از تاریخچه و کاربری دقیق چهارتاقی خانه دیو وجود دارد که نیاز به بررسی های بیشتر دارد.

چهارتاقی خانه دیو که گاهی به اشتباه با عنوان آتشگاه آذر برزین مهر نیز شناخته می شود یکی از بناهای مهم و ارزشمند برجای مانده از دوران ساسانی در ایران است. این سازه باستانی که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده نمایانگر بخشی از میراث غنی معماری و مذهبی ایران پیش از اسلام است.

اهمیت این چهارتاقی نه تنها به دلیل قدمت و سبک معماری آن است بلکه به سبب موقعیت قرارگیری خاص و همچنین نظریه های مختلفی که پیرامون کاربری اصلی و نامگذاری آن مطرح شده توجه بسیاری از باستان شناسان و محققان را به خود جلب کرده است. این بنا در منطقه ای کوهستانی واقع شده و دسترسی به آن نیازمند پیمودن مسیری دشوار است که خود بر ویژگی مرموز آن می افزاید.

مطالعات و کاوش های باستان شناسی در این محوطه به درک بهتر ساختار و تاریخچه آن کمک کرده است هرچند هنوز برخی ابهامات وجود دارد. پژوهش ها نشان می دهند که این چهارتاقی می تواند هسته اصلی یک مجموعه بزرگتر بوده باشد که بخش هایی از آن در طول زمان از بین رفته اند.

نامگذاری چهارتاقی خانه دیو ریشه در باورها و افسانه های محلی دارد که سینه به سینه نقل شده است. بومیان منطقه این بنا را با نام «خَنه دِب» می شناسند که به معنی خانه دیو است. این نامگذاری با داستانی عجیب و غریب همراه است که به نوعی به قدرت سحرآمیز آتش و تأثیر آن بر زندگی انسان اشاره دارد.

بر اساس این افسانه محلی هر کسی که قدم به داخل خانه دیو بگذارد تحت تأثیر آتش آن سحر می شود و دیگر نمی تواند بدون نیاز به آتش به زندگی خود ادامه دهد. این روایت نشان دهنده تقدس و شاید ترس آمیخته با احترام نسبت به این مکان و آتش احتمالی درون آن در باورهای عامه است و ممکن است بازتابی از کاربری اصلی بنا به عنوان یک مکان مقدس مرتبط با آتش باشد.

نام دیگر مطرح شده برای این چهارتاقی ارتباط آن با آتشکده معروف آذر برزین مهر است. این ارتباط بیشتر بر اساس نظریه ها و تفسیرهای اولیه برخی پژوهشگران بوده که در دهه های اخیر مطرح شده است. با این حال همانطور که در بخش های بعدی اشاره خواهد شد پژوهش های جدیدتر این انتساب را تأیید نکرده اند و نامگذاری محلی «خانه دیو» همچنان رایج ترین عنوان برای این بنا باقی مانده است.

چهارتاقی خانه دیو در موقعیت جغرافیایی خاصی قرار گرفته که دسترسی به آن را کمی دشوار ساخته است. این بنا در عرض جغرافیایی ۳۶ درجه و ۲۰ دقیقه شمالی و طول ۵۷ درجه و ۲۱ دقیقه شرقی واقع شده است. نزدیک ترین آبادی به چهارتاقی روستای فشتنق است که این بنا در فاصله حدود ۵ کیلومتری شمال آن قرار دارد.

موقعیت دقیق تر چهارتاقی در شهرستان داورزن از توابع بخش باشتین استان خراسان رضوی است. این سازه بر روی یک تپه سنگی طبیعی قرار گرفته که ارتفاع آن حدود ۱۰۰ متر از سطح زمین های اطراف است.

برای رسیدن به چهارتاقی خانه دیو از روستای فشتنق باید مسیری کوهستانی و نسبتاً صعب العبور را پیمود. این مسیر پیاده روی حدود ۴۵ دقیقه زمان می برد و نشان دهنده قرارگیری بنا در منطقه ای دورافتاده و کوهستانی است که می تواند دلایل مختلفی داشته باشد از جمله اهمیت مذهبی یا استراتژیک آن.

محور اصلی بنای چهارتاقی خانه دیو دقیقاً منطبق با چهار جهت اصلی جغرافیایی نیست بلکه به اندازه ۲۲ درجه به سمت غرب متمایل است. این انحراف از جهات اصلی ممکن است دلایل نجومی یا آیینی داشته باشد که در بخش مربوط به نظریه ها به آن پرداخته خواهد شد.

چهارتاقی خانه دیو در تقسیمات کشوری امروزی در استان خراسان رضوی واقع شده است. این استان که در شمال شرق ایران قرار دارد دارای پیشینه تاریخی و فرهنگی بسیار غنی است و آثار باستانی متعددی از دوره های مختلف از جمله دوران ساسانی در آن به چشم می خورد.

محل دقیق تر قرارگیری چهارتاقی خانه دیو در این استان شهرستان داورزن است. داورزن یکی از شهرستان های غربی استان خراسان رضوی محسوب می شود و منطقه باشتین که چهارتاقی در آن واقع شده یکی از بخش های این شهرستان است.

روستای فشتنق که نزدیک ترین سکونتگاه به چهارتاقی است نقطه ای آغازین برای دسترسی به این بنا محسوب می شود. قرارگیری چهارتاقی در این منطقه کوهستانی از شهرستان داورزن آن را به بخشی از جاذبه های تاریخی و طبیعی این شهرستان تبدیل کرده است.

استان خراسان رضوی و به ویژه مناطق غربی آن در دوران ساسانی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده اند و وجود بناهای مهمی مانند چهارتاقی خانه دیو در این منطقه گواهی بر این اهمیت است. این منطقه در مسیرهای ارتباطی مهم با شرق ایران قرار داشته و حضور بناهای مذهبی در آن قابل توجیه است.

پلان معماری چهارتاقی خانه دیو از نوع چلیپایی (صلیبی شکل) است که یکی از رایج ترین و شناخته شده ترین الگوها در ساخت آتشکده ها و چهارتاقی های دوره ساسانی بوده است. این پلان شامل چهار پایه یا جرز است که فضایی مرکزی را در بر می گیرند.

فضای مرکزی چهارتاقی خانه دیو دارای پلان مربع مستطیل ساده است. ابعاد این فضای مرکزی حدود ۱۲.۴۶ متر در ۱۳.۲۹ متر است. گوشه های بنا به سمت نقاط اصلی (شمال شرق جنوب غرب) متمایل شده اند اما محور کلی بنا همانطور که پیش تر ذکر شد ۲۲ درجه میل غربی دارد.

ورودی اصلی بنا در سمت شمال شرقی قرار گرفته است. این ورودی به نظر می رسد به راهرو یا دهلیزی باریک متصل می شده که احتمالاً برای دسترسی به اتاق اصلی و همچنین محوطه جنوبی چهارتاق کاربرد داشته است. اتاق اصلی چهارتاق که در مرکز قرار دارد مساحتی حدود ۶.۶۰ متر مربع دارد.

مصالح اصلی به کار رفته در ساخت چهارتاقی خانه دیو همانند بسیاری از بناهای ساسانی شامل لاشه سنگ (سنگ های بدون شکل منظم) و ملات گچ است. این مصالح با دقت در کنار هم قرار گرفته اند تا پایه ها و دیوارهای بنا را تشکیل دهند. در میان پایه ها ورودی هایی در چهار جهت اصلی تعبیه شده اند که به راهروی طواف پشت جرزها متصل می شوند. این راهرو به نیایش کنندگان اجازه می داده تا در اطراف بخش مقدس مرکزی حرکت کنند.

متأسفانه بخش عمده پوشش سقف بنا از بین رفته است. تنها بخشی از منطقه انتقالی میان پایه های مربع شکل و سقف گنبدی احتمالی که با شیوه گوشوارسازی یا فیلپوش انجام شده باقی مانده و در بخش فوقانی پایه شرقی قابل مشاهده است. این بقایا نشان دهنده تکنیک های معماری پیشرفته ساسانی در ساخت سقف های گنبدی بر روی پلان های مربع است.

تاریخچه و قدمت چهارتاقی خانه دیو بر اساس شواهد باستان شناسی و سبک معماری به دوره ساسانی نسبت داده می شود. برخی منابع قدمت آن را به دوران پارتیان و ساسانیان ذکر کرده اند اما غالب پژوهش ها بر دوره ساسانی تأکید دارند. این بنا در تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۸۰ با شماره ۴۰۳۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

کاربری اصلی این چهارتاقی موضوع بحث و بررسی های فراوانی بوده است. مهم ترین نظریه مطرح شده کاربری آن به عنوان یک آتشکده است. با توجه به پلان چلیپایی که در بسیاری از آتشکده های ساسانی دیده می شود و همچنین فضای راهروی طواف پیرامون بخش مرکزی این نظریه قوت می گیرد.

در پرونده ثبتی بنا نیز به کاربری آتشکده اشاره شده است. بنا بر پژوهش های انجام شده احتمال داده می شود که در این چهارتاقی آتش مقدسی از نوع «آتش آدران» شعله ور بوده است. آتش آدران یکی از درجات اهمیت آتش در دین زرتشت بوده و معمولاً در آتشکده های محلی یا منطقه ای نگهداری می شده است.

وجود بقایایی از سکوی آتشدان در فضای مرکزی و همچنین اتاق انتظار برای نیایش کنندگان در نزدیکی ورودی شواهدی هستند که فرضیه آتشکده بودن این چهارتاقی را تقویت می کنند. این شواهد نشان می دهند که بنا برای انجام مراسم مذهبی مرتبط با آتش طراحی و ساخته شده بود.

یکی از مهم ترین نظریه ها پیرامون کاربری چهارتاقی خانه دیو این است که این بنا یک آتشکده ساسانی بوده است. پژوهش های باستان شناسی و مطالعات معماری انجام شده بر روی این سازه شواهدی را در تأیید این فرضیه ارائه می دهند. پلان چلیپایی وجود راهروی طواف در اطراف فضای مرکزی و کشف بقایایی که ممکن است مربوط به سکوی آتشدان باشد همگی با ساختار یک آتشکده ساسانی مطابقت دارند.

در متون دینی پهلوی به درجات مختلف آتش اشاره شده است و آتش آدران یکی از این درجات است که در آتشکده های با اهمیت محلی یا منطقه ای نگهداری می شده. بر اساس پژوهش هایی که توسط برخی استادان باستان شناسی صورت گرفته با توجه به پلان و فضاهای کشف شده در چهارتاقی خانه دیو این احتمال وجود دارد که آتشی در درجه اهمیت آدران در این مکان شعله ور بوده است.

تعالیم دین زرتشت ایجاب می کرده که تنها موبدان اجازه ورود به حریم آتش مقدس را داشته باشند. نیایش کنندگان عادی در جلو درگاه ها اتاق انتظار و راهروی طواف تجمع می کردند و از دور ناظر بر مراسم و سرودهایی بودند که توسط موبد یا موبدان خوانده می شد. ساختار معماری چهارتاقی خانه دیو شامل فضای مرکزی محدود و راهروی پیرامونی با این شیوه برگزاری مراسم مذهبی در آتشکده ها سازگار است.

بنابراین شواهد معماری و باستان شناسی در کنار تطبیق با متون دینی زرتشتی فرضیه آتشکده بودن چهارتاقی خانه دیو در دوره ساسانی را به عنوان یک نظریه قوی مطرح می کنند هرچند که برخی مباحث دیگر پیرامون هویت دقیق آن مانند انتساب به آذر برزین مهر همچنان مورد اختلاف است.

چنانچه کاربری چهارتاقی خانه دیو به عنوان یک آتشکده ساسانی پذیرفته شود این بنا ارتباط مستقیمی با دین مَزدَیَسنا (دین زرتشت) پیدا می کند. در دین زرتشت آتش به عنوان نمادی از پاکی راستی و نور اهورامزدا از جایگاه ویژه ای برخوردار است و آتشکده ها مکان های اصلی برای نیایش و نگهداری آتش مقدس بوده اند.

در دوره ساسانی دین زرتشت دین رسمی امپراتوری بود و ساخت آتشکده ها در سراسر قلمرو ساسانیان رواج داشت. این آتشکده ها نه تنها مراکز مذهبی بودند بلکه نقش مهمی در ساختار اجتماعی و سیاسی داشتند. وجود یک آتشکده در منطقه کنونی داورزن خراسان رضوی نشان دهنده گسترش و نفوذ دین زرتشت در این منطقه در آن دوران است.

مراسم مذهبی در آتشکده ها شامل خواندن اوستا سرودها و نیایش هایی بوده که توسط موبدان انجام می شده است. راهروی طواف در چهارتاقی خانه دیو نشان می دهد که این مکان برای حضور نیایش کنندگان طراحی شده بود تا بتوانند در اطراف بخش مقدس مرکزی (محل آتش) حرکت کرده و از دور به مراسم بنگرند.

ارتباط چهارتاقی خانه دیو با مزدیسنا به درک عمیق تر از اهمیت آتش در این دین و نحوه سازماندهی فضاهای مذهبی در دوره ساسانی کمک می کند. این بنا نمونه ای ملموس از معماری آیینی است که با هدف تسهیل برگزاری مناسک دینی و احترام به آتش مقدس ساخته شده بود و نقش آن در حفظ و گسترش آموزه های زرتشتی در منطقه حائز اهمیت است.

درباره چهارتاقی خانه دیو دیدگاه ها و نظریه های مختلفی مطرح شده است که عمدتاً حول محور کاربری اصلی و هویت آن می چرخند. اصلی ترین بحث همانطور که اشاره شد پیرامون آتشکده بودن آن و ارتباط احتمالی آن با آتشکده بزرگ آذر برزین مهر است.

برخی پژوهشگران از جمله فائق توحیدی و برخی محققان خارجی بر اساس شباهت های معماری و تفسیر متون تاریخی این چهارتاقی را همان آتشکده آذر برزین مهر دانسته اند. آذر برزین مهر یکی از سه آتشکده بزرگ و مهم دوره ساسانی بود که به کشاورزان منسوب بود و مکان دقیق آن همواره مورد اختلاف بوده است.

اما در مقابل پژوهش های باستان شناسی جدیدتر به ویژه کاوش های مشترک تیم های ایرانی و لهستانی در سال های ۱۳۸۹ و ۱۳۹۰ مستندات علمی کافی برای تأیید انتساب چهارتاقی خانه دیو به آتشکده آذر برزین مهر پیدا نکردند و سرپرستان این هیئت ها این انتساب را به طور کلی رد کرده اند.

این اختلاف نظر نشان می دهد که با وجود شباهت های معماری با آتشکده ها و وجود شواهدی دال بر کاربری مذهبی هویت دقیق و جایگاه این چهارتاقی در سلسله مراتب آتشکده های ساسانی نیازمند بررسی های بیشتر و کشف مستندات قطعی تر است. دیدگاه های مختلف پیچیدگی تاریخ نگاری و باستان شناسی بناهای ساسانی را آشکار می سازند.

یکی از جنبه هایی که در مطالعه بناهای باستانی به ویژه چهارتاقی ها مورد توجه قرار می گیرد ارتباط احتمالی آن ها با مناسبات خورشیدی یا دیگر پدیده های نجومی است. انحراف محور چهارتاقی خانه دیو به اندازه ۲۲ درجه میل غربی از جهات اصلی می تواند زمینه ساز طرح نظریه ای در این زمینه باشد.

برخی چهارتاقی های ساسانی یا بناهای مشابه به گونه ای طراحی شده اند که طلوع یا غروب خورشید در ایام خاصی از سال مانند انقلابین (تابستانی و زمستانی) یا اعتدالین (بهاری و پاییزی) از میان ورودی های اصلی یا پنجره های آن ها قابل مشاهده باشد. این همراستایی های نجومی می تواند نشان دهنده اهمیت گاه شماری کشاورزی یا آیین های مرتبط با خورشید در فرهنگ سازندگان باشد.

هرچند در منابع موجود درباره چهارتاقی خانه دیو نظریه ای تفصیلی و مستند پیرامون ارتباط آن با مناسبات خورشیدی ارائه نشده است و تمرکز بیشتر بر کاربری آتشکده ای و انتساب به آذر برزین مهر بوده اما انحراف محور بنا از شمال-جنوب و شرق-غرب دقیق می تواند سرنخی برای پژوهش های آینده در این زمینه باشد.

بررسی دقیق زوایای ورودی ها و پنجره های باقی مانده در چهارتاقی خانه دیو نسبت به افق و مسیر حرکت خورشید در طول سال می تواند به روشن شدن این فرضیه کمک کند که آیا این بنا علاوه بر کاربری مذهبی مرتبط با آتش نقش گاه شماری یا آیینی مرتبط با خورشید نیز داشته است یا خیر.

چهارتاقی خانه دیو در میان مجموعه چهارتاقی های معروف ایران جایگاه ویژه ای دارد هم به دلیل قدمت ساسانی و هم به سبب ویژگی های خاص خود. چهارتاقی ها از جمله مهم ترین فرم های معماری مذهبی دوره ساسانی هستند که نمونه های متعددی از آن ها در مناطق مختلف ایران شناسایی شده اند مانند چهارتاقی نیاسر چهارتاقی فراشبند و چهارتاقی قصر شیرین.

پلان چلیپایی چهارتاقی خانه دیو یک ویژگی مشترک با بسیاری از آتشکده ها و چهارتاقی های دیگر این دوره است که نشان دهنده پیروی از الگوهای معماری رایج زمان خود است. با این حال قرارگیری آن بر فراز یک تپه سنگی با ارتفاع قابل توجه یکی از ویژگی های منحصربه فرد آن محسوب می شود که در همه چهارتاقی ها دیده نمی شود و ممکن است دلایل آیینی یا دفاعی داشته باشد.

ابعاد نسبتاً بزرگ فضای مرکزی (۱۲.۴۶ در ۱۳.۲۹ متر) و مساحت اتاق اصلی (۶.۶۰ متر مربع) نیز از جمله جزئیات معماری هستند که آن را از برخی نمونه های کوچکتر متمایز می کنند. وجود راهروی طواف و بقایای فیلپوش ها نیز نشان دهنده پیچیدگی و دقت در ساخت آن است.

اما مهم ترین عاملی که چهارتاقی خانه دیو را در میان چهارتاقی های معروف ایران برجسته می کند بحث و جدل پیرامون انتساب احتمالی آن به آتشکده آذر برزین مهر است. با وجود اینکه این انتساب از نظر علمی به طور قطعی تأیید نشده اما نفس مطرح شدن آن اهمیت بالقوه این بنا را در تاریخ مذهبی و معماری ساسانی نشان می دهد و آن را به یکی از موضوعات اصلی در مطالعات آتشکده های ساسانی تبدیل کرده است.

چهارتاقی خانه دیو کجاست؟

چهارتاقی خانه دیو در استان خراسان رضوی شهرستان داورزن بخش باشتین و در حدود ۵ کیلومتری شمال روستای فشتنق واقع شده است. این بنا بر روی تپه ای سنگی در منطقه ای کوهستانی قرار دارد.

علت نامگذاری چهارتاقی خانه دیو چیست؟

نامگذاری محلی «خانه دیو» (خنه دِب) ریشه در افسانه های بومی دارد. مردم محلی معتقدند هر کس وارد آن شود تحت تأثیر آتش آن سحر می شود و تا پایان عمر به آتش نیازمند خواهد بود.

چهارتاقی خانه دیو در چه دوره ای ساخته شده است؟

بر اساس شواهد باستان شناسی و سبک معماری چهارتاقی خانه دیو به دوره ساسانی (حدود قرن سوم تا هفتم میلادی) تعلق دارد. برخی منابع نیز قدمت آن را به دوران پارتی و ساسانی نسبت می دهند.

کاربری اصلی چهارتاقی خانه دیو چه بوده است؟

مهم ترین نظریه درباره کاربری اصلی آن نقش آن به عنوان یک آتشکده ساسانی است. پلان معماری وجود راهروی طواف و بقایای احتمالی سکوی آتشدان این فرضیه را تقویت می کنند.

آیا چهارتاقی خانه دیو یک آتشکده است؟

بسیاری از پژوهشگران بر اساس شواهد معماری و باستان شناسی معتقدند که این بنا یک آتشکده ساسانی با اهمیت محلی (آتش آدران) بوده است. هرچند انتساب آن به آتشکده بزرگ آذر برزین مهر از نظر علمی تأیید نشده است.