کتاب «قرآن، هرمنوتیک و باطن در تشیع نخستین» بررسی شد

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری فیچینو، در ابتدای نشست دکتر مالک شجاعی، رییس مرکز تحقیقات امام علی (ع) و دبیر جلسه ضمن خیر مقدم به حضار و تشکر از دکتر سیدمحمد هادی گرامی مولف کتاب، ضمن معرفی آثار و رزومه دکتر گرامی، به سابقه علمی ایشان اشاره کرده و شرح داد: کتاب ایشان با عنوان «قرآن، هرمنوتیک و باطن در تشیع نخستین» که حاصل دو یا سه طرح پژوهشی ایشان است در سال 1402 منتشر شد و در ادامه آثار ارزشمند که در حوزه مطالعات حدیث با رویکرد خاصی که ایشان و بعضی از استادان دنبال می کنند و آورده های مفهومی و روش شناختی دارند و بحث تاریخ انگاره و روش شناسی تاریخ انگاره در مطالعات اسلامی آورده تلاش و پژوهش های ایشان است.

در ادامه گرامی؛ عضو هییت علمی پژوهشکده مطالعات قرآنی و نویسنده کتاب، اثر حاضر را در ادامه کارهای پژوهشی خود با همکاری برخی استادان در حوزه تاریخ اندیشه اسلامی در حوزه تشیع تدوین کرده که نخستین پروژه در حوزه تاریخ کلام بود و دومین پروژه خود را پروژه دکتری در حوزه تاریخ اندیشه های حدیثی و سومین اثر تاریخ اندیشه های تفسیری معرفی کرد. در این کتاب دو جریان تفسیری اصلی در تشیع نخستین یعنی تاویلی گرایان و باطن گرایان معرفی شدند که تمایزات آنها برجسته شده است در حالی که در نگاه سنتی و کلاسیک یک مقدار مفاهیم تاویل و باطن را نزدیک به هم می بینیم ولی بین اینها تمایز گذاشته شده و نشان داده شده که از لحاظ جریان شناسی تاریخ اجتماعی چه جریان هایی در شیعه هوادار این گفتمان های تفسیری بوده اند و چه تطوری از سده 1، 2 و در نهایت نیمه اول سده سوم هجری داشتند.

وی افزود: در میان باطن گرایان یک باطن گرایی میانه رو وجود دارد و یک باطن گرایی رادیکال که توسط غلات مطرح شده است و باطن گرایی را به کل دین و کل شریعت توسعه می دادند و باطن را اصل دین تلقی می کند و ظواهر را فرع اما، در میانه روها باطن گرایی در حوزه قرآن محدود می شد و باطن امری بود به طبع ظاهر که تفاصیل آن در کتاب درباره آن عرضه شده است.

درباره نگاه روش شناختی و تعاملش با بحث های خاورشناسان و تعاملش با سایر مباحث علوم انسانی که در ادامه تاملات روش شناختی است که در این حوزه صورت گرفته و این حرکت، یک گام به جلو به شمار می رود

وی ادامه داد: کتاب یک پیش گفتار مفصلی هم دارد که این جانب سعی داشتم کوتاه تر شود اما تفصیلی شد. درباره نگاه روش شناختی و تعاملش با بحث های خاورشناسان و تعاملش با سایر مباحث علوم انسانی که در ادامه تاملات روش شناختی است که در این حوزه صورت گرفته و این حرکت، یک گام به جلو به شمار می رود و چهارگونه تاریخ اندیشه نگاری را در حوزه کارهایی که در ایران معطوف به مطالعات اسلامی در قالب ترجمه و تالیف داریم، معرفی می کند؛ تاریخ اندیشه نگاری کلاسیک، تاریخ اندیشه انگاری های روش زده، تاریخ اندیشه انگاری شرق شناختی و تاریخ انگاره و اندیشه و در کتاب توضیح داده می شود تاریخ انگاره و اندیشه چه تمایزات و تشابهاتی با سه جریان پیشین دارد. در اینجا بابی برای گفت وگو و تامل با دوستان در رشته های مختلف علوم انسانی باز می شود که این جانب این باب را رو به جلو می دانم.

* این تفکیک ها جزء تفکیک های صوری و فرمال نیست

در ادامه نشست مقیمی، عضو هییت علمی پژوهشگاه به عنوان ناقد ایراد سخن کرد و اذعان داشت: مولف در مقدمه کتاب به چهار روش شناسی اشاره کردند؛ تاریخ نگاری کلاسیک، روش زده و شرق شناختی. مورد چهارم بدیلی است که ایشان آن را به عنوان روشی جامع فضایل روش های دیگر و مانع عیب و نقص های آنها معرفی کردند. اساساً بنده بر سر اصالت چنین تقسیم بندی هایی مناقشه دارم و باید مشخص شود چنین تقسیم بندی هایی  چه میزان ماهوی و چه میزان صوری و فرمال هستند.

مقیمی افزود: الهیاتی که در آکادمی های مدرن به آن پرداخته می شود الهیاتی نیست که قدما به آن می اندیشیدند. بنابراین قدما مثل ما به قرآن نگاه نمی کردند. شاید مولف به این مسیله این گونه پاسخ دهد این مشکلات در دانشگاه های غربی وجود دارد و ما به همین خاطر باید نگاه بومی داشته باشیم و این تاریخ انگاره و اندیشه اتفاقاً کوششی بومی است برای ارایه دادن یک آلترناتیو چهارم که مشکلات آنها را نداشته باشد؛ ولی عرض من این است که این تفکیک ها در نهایت جزء تفکیک های صوری و فرمال نیست و همه ذیل اتفاق هابزی هستند.

وی ادامه داد: نویسنده تا زمانی که مرجعیت استعلایی وحی را در عمل به صورت وجودی نفی نکند، نمی تواند به مطالعات تاریخی رو بیاورد و اساساً مطالعات تاریخی این را اقتضاء می کند و تا امر استعلایی را به دست فراموشی سپرده نشود، نمی توان تاریخ نگاری کرد و تاریخ انگاره نوشت.

* قلم پیراسته، پاکیزه، بدون ایهام، موجز و مفید

در ادامه نشست طباطبایی، عضو هییت علمی پژوهشگاه، به عنوان ناقد دوم سخنان خود را ارایه کرد و درباره نکته مثبت و قابل توجه کتاب و سپس پنج نکته ای که در نگاه نقادانه شان وجود داشت، مواردی را مطرح کرد. طباطبایی به عنوان نکات مثبت به قلم پیراسته، پاکیزه، بدون ایهام، موجز و مفید، ساختار منطقی کتاب، تفکیک کتاب به دو بخش متن اصلی و حاشیه ها، پی نوشت های مفید و مهم، دغدغه علمی نویسنده و سخت گیری علمی و نگاه نقادانه و جدی به کارهای محققان دیگر اشاره کرد.

 وی درخصوص نکات انتقادی شرح داد: بخش زیادی از کتاب پیش گفتار و نگاه سلبی و انتقادی است در حالی که به شکل مهمتری به نگاه ایجابی خود نویسنده نیاز است. این بخش دو مشکل ایجاد می کند؛ نخست اینکه فضای کمی برای نویسنده باقی می ماند، دوم اینکه نقد های زیادی که نویسنده به دیگران وارد کرده است و خیلی از این نقدها متوجه خود نویسنده هم هست. مسیله دیگر بحث تاریخ گذاری گزاره ها یا گزارش هاست که در اثر نویسنده جایگاهی ندارد.

طباطبایی تاکید کرد: در سراسر کتاب دو جیز دیده نمی شود یکی بحث نظری درباره اینکه ملاک تاریخ گذاری مولف چیست؟ و دومین چیزی که دیده نشد به کارگیری آن ملاک است. یکی دیگر از کاستی های کتاب این است که تبیین چرایی و چگونگی برآمدن یک جریان فکری و اندیشه ای در بستر تاریخی خودش در کار نویسنده دیده نمی شود و این حفره بزرگی است و بدون وجود این تبیین نویسنده صرفاً یک توالی تاریخی ارایه می دهد. نکته آخر اینکه استدلال های نویسنده در تفکیک بین جریان مفضل و جریان ابوبصیر به عنوان دو جریان تمایز به حدی که نویسنده بیان کرده است، قانع کننده نیست.

* فرمالیست آمرانه

در ادامه نشست شجاعی؛ عضو هییت علمی پژوهشگاه علوم انسانی، به عنوان آخرین ناقد در سه بخش نقطه نظرات خود را بیان کرد؛ بخش اول نقاط قوت، بخش دوم ملاحظات مفهومی و روش شناختی در باب هرمنوتیک و بخش سوم نکات ناظر به متن کتاب با قید صفحات عنوان شد. شجاعی مهمترین نقطه قوت کتاب را این نکته دانست که که یک دانش آموخته علوم قرآن و حدیث این گشودگی را از خودش نشان داده که توجه کرده در حوزه فلسفه و روش شناسی های جدید علوم انسانی چه اتفاقاتی مفهومی و روش شناختی افتاده است. نکته دیگر اینکه نویسنده در کنار دغدغه های آکادمیک، به آن دغدغه های فکری و شخصی هم می پردازند و شور و حرارت در کلام نویسنده دیده می شود و از دیگر نقاط قوت، اثر نگاه به جریان های رقیب است و اینکه نویسنده چهار جریان تاریخ نگاری را مطرح کرده و در کنار جریان تاریخ نگاری کلاسیک، تاریخ نگاری روش زده و تاریخ نگاری شرق شناسانه، یک فضای جدیدی باز شده و با عنوان تاریخ انگاره؛ ولی از دید نقادانه اوج تقلیل گرایی را در این تقسیم بندی نویسنده می توان دید.

بین 100 صفحه اول و 200 صفحه دوم گسستی احساس می شود که در اغلب رساله های دکتری این گسست قابل مشاهده است و این به خاطر فرمالیست آمرانه ای است که در سیاست های پژوهشی دیده می شود

شجاعی در ادامه در انتقاد به اثر گرامی گفت: بین 100 صفحه اول و 200 صفحه دوم گسستی احساس می شود که در اغلب رساله های دکتری این گسست قابل مشاهده است و این به خاطر فرمالیست آمرانه ای است که در سیاست های پژوهشی دیده می شود. همچنین در این کتاب معلوم نیست هرمنوتیک مورد نظر مولف، هرمنوتیک روش شناسی است، هرمنوتیک دیلتای هست، هرمنوتیک متون مقدس است، هرمنوتیک فلسفی هایدگر و گادامر است، هرمنوتیک تجربه زیسته است. بنابراین تلقی نویسنده تلقی از هرمنوتیک مشخص نیست و معلوم نیست ایشان بر کدام تعریف از هرمنوتیک پایبند هستند.

 شجاعی در پایان سخنانش یادآور شد: ما هنوز تکلیف مان با دروه بندی کلام تشیع مشخص نیست. به نظر این جانب درباره دوره بندی ها، آثاری که استاد محمدتقی سبحانی دارند، در بین معاصرین از همه منقن تر هست. در اینجا نویسنده به یک روایتی که حداقل برای خودشان روشن باشد، اتکاء نکرده اند. نکته انتقادی دیگر حجم بسیار زیاد نقل قول ها خصوصاً در پی نوشت های کتاب است، به نظر می رسد بهتر است نقل قول ها از این کتاب ها فقط ارجاع داده شود.

* خوانش ها و فهم از وحی متفاوت است

در پایان نشست گرامی از ناقدان تشکر کرد و در پاسخ انتقادها شرح داد: اساساً تاریخ نگاری کلاسیک را معطوف به تاریخ نگاری های دوره مدرن و تاریخ نگاری های قدمایی را خارج از بحث دانسته و بحث چالش کلام و تاریخ یا الهیات و تاریخ را بحث بسیار مهمی تلقی کرده و افزود: این تعبیر که الهیات در دانشگاه طور دیگری است، شاید به این علت باشد که اطلاعات افراد دقیق نیست.

گرامی در ادامه تاکید کرد: اثر تحقیقی اش یک کار مدرن و قطعاً در فضای مدرن است، اما به گونه دیگری؛ آنچه که در رابطه با تحقیق یا خارج از حوزه تحقیق یک پژوهش است در رابطه با وظیفه پژوهشی آکادمیک صحبت شد، مقصودم دقیقاً این بوده است. در رابطه با آنچه به رودخانه حقیقت و ایمان گفته شد، به طور کلی به بحث های الهیاتی پرداخته است و نه به طور خاص ضمن اینکه الهیات را نه تنها کنار نگذاشته است؛ بلکه در کتاب خود تاکید کرده است که ما درون یک سیطره گفتمانی الهیاتی قرار داریم و مجبوریم با آن تعامل کنیم ولی تعامل کردن به معنای ضرورتاً تاریخ نگاری مومنانه ایدیولوژیک نیست و با این دیالوگ تعامل شده است. همچنین در رابطه با حقیقت و ایمان از جنبه بسط تاریخی اش صحبت شده است و جنبه سایکولوژیکال دین مورد توجه نیست بلکه وقتی دین را تاریخی می بینید در مقام عرضه و دریافت دین بسط تاریخی داشته است، یعنی هم از جانب شارع به تدریج عرضه شده و هم جامعه مومنان به تدریج آن را دریافت کردند، لذا درکی که شما از تشیع دارید با آن درکی که شیعه قرن دو و قرن یک داشته با هم متفاوت است. گرامی در ادامه توضیح داد هر کس به ایمان و حقیقتی باور دارد و بدین معنا که وحی مرجعیت دارد ولی خوانش ها و فهم از وحی متفاوت است.

گرامی در ادامه توضیحاتی در رابطه با پی نوشت ها و پاورقی های کتاب توضیح داد که به خواست ناشر بوده و به انتهای فصل ها منتقل شده است. سه نکته هم در مورد اینکه بهتر بود کوتاه تر باشه مطرح است، این حرف درست هست و می توانست کوتاه تر باشد یکی اینکه این گونه یا وضعیت عملی یا پراکتیکال تاریخ نگاری انگاره ای فقط در این کتاب نبوده است و در آثار دیگری هم بوده است که می توان دید. نکته بعدی این است که این پیش گفتار طولانی بود و من چالش داشتم که این بخش را در کتاب بیاورم یا در قالب یک کتاب مستقل منتشر کنم درنهایت به این رسیدم و یک مسیله دیگر این است که یک بخش از این طرح که در رابطه با بحث تحریف و تنزیل بود، حذف شده است و طبعاً اگر آن اضافه می شد حس فربه بودن بخش های مقدماتی کتاب کمتر می شد.

گرامی در ادامه توضیحاتی درخصوص تاریخ گذاری تاریخی داد و افزود: انتقاد مطرح این است که افراد از حوزه های دیگر مانند علوم سیاسی و علوم اجتماعی به حوزه مطالعات اسلامی ورود می کنند، لیکن هیچ نظری به مسیله تاریخ گذاری ندارند. وی در ادامه درباره دوره بندی های تاریخی اذعان داشت: دوره بندی های تاریخی اثبات پذیر نیست و دفاع از این گونه ادعاهای تاریخی بر این اساس است که بهترین خوانش ارایه شده است.

گرامی در ادامه صحبت های خود در خصوص چرایی و چگونگی برآمدن جریان های تاریخی، توضیح داد: به این موضوع کمتر پرداخته شده است چرا که اصل موضوع پرداختن به این جریان شناسی تاریخی برایشان بااهمیت بوده است و در این کتاب عمده نظر این بوده است. نویسنده در خصوص تفکیک تاویل گرایان و باطن گرایان یا جریان ابوبصیر؛ اصل این جریان را در دوره صادقین دانست که شواهد برای این مسیله کافی است.

 گرامی در رابطه با نکات انتقادی شجاعی شرح داد: درباره بحث های هرمنوتیکی و گسست بین متن این مسیله قابل گفت وگو است ولی نگاه بنده مخالفت با این گونه روش زدگی بوده است و نقدی که مطرح شده به دلیل این انفصال بوده است و تلاش این بوده که این اتصال تا جای ممکن به نسبت کتاب های دیگر بیشتر باشد و قطعاً این انفصال هم حس می شود و این انفصال نه تنها در اثر بنده در آثار دیگر شاید کمتر بوده است و بنده در اثر خود به دنبال هرمنوتیک تجربه زیسته بودم و هرمنوتیک تاریخ انگاره ای را طرح کردم. در مورد دوره بندی های کلام شیعه نیز بحث زیاد است و انتقادهای زیادی به دوره بندی های تاریخی آقای سبحانی دارم.

گرامی در خاتمه سخنانش در مورد حجم نقل قول ها در حوزه مطالعات اسلامی، گفت: دکتر مهدوی راد تاکید بر درج نقل قول ها داشت چراکه تحلیل ها و برداشت هایی  از متون انجام شد که مخاطب تمایل دارد آنها را ببیند و در عین حال در بخش هایی ترخیص انجام شده و فقط ارجاع به آدرس داده شده است.