سهم ناچیز پژوهش و اعتبار پژوهش در دانشگاه های کشور

در گفت وگوی فیچینو با اسکندر صیدایی دانشیار و عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان به بررسی نقش دانشگاه ها در توسعه علمی و تربیت نیروی متخصص پرداخته ایم. یکی از موارد اساسی سهم و اعتبار پژوهش در این نهادهاست. با وجود تاکید بر اهمیت پژوهش سهم عمده ای از فعالیت های اعضای هیئت علمی در ایران به تدریس اختصاص یافته و پژوهش جایگاهی کم رنگ دارد. این وضعیت نه تنها مانعی بر سر راه رشد علمی دانشگاه ها است بلکه می تواند رسالت اصلی آنها در تربیت نیروهای خلاق و کارآمد را تحت تاثیر قرار دهد. از این رو در گفت وگوی پیش رو کاستی ها و نقش دانشگاه ها در تربیت نسل آینده و ارتقای جایگاه علمی کشور به بحث و بررسی گذاشته شده است.

آقای دکتر لطفا بفرمایید که از منظر شما رسالت دانشگاه ها در جامعه کنونی ایران چیست و به بیان دیگر این رسالت چطور تعریف می شود؟

در مورد نقش و رسالت دانشگاه ها باید به این نکته توجه کنیم که این رسالت به رسالتی بازمی گردد که نظام اسلامی و نقش انسان سازی بر توسعه علم آموزش پژوهش و پیشرفت جوامع و همچنین بر مشارکت اقشار مختلف در ساختارها و سازمان ها تأثیر می گذارد. رسالت دانشگاه ها شامل تلاش برای ساختن جامعه ای توسعه یافته علمی و توانمند است و این مسئولیت سنگین بر عهده نهادهای علمی قرار دارد.

دانشگاه های تراز اول کشور باید بتوانند در زمینه های آموزش پژوهش نظریه پردازی و کار بر بنیان ها و هسته هایی که تحولات آتی جهان را شکل می دهند فعالیت کنند. به ویژه دانشگاه های بزرگ که مجموعه ای از مراکز تحقیقاتی پژوهشی و آزمایشگاهی پیشرفته را دارا هستند باید به رسالت خود در تربیت نیروهای متخصص و کارآمد عمل کنند؛ افرادی که بتوانند بار علمی اجرایی و آموزشی کشور را به دوش بکشند و در عین حال رسالت خود را در عرصه بین المللی نیز به انجام رسانند.

در این مسیر اسناد بالادستی نظیر قانون اساسی سندهای کلان چشم انداز بیست ساله و برنامه های پنج ساله توسعه به ویژه برنامه هفتم توسعه نقش های ویژه ای را برای دانشگاه ها در ابعاد مختلف آموزش پژوهش و گسترش مرزهای دانش پیش بینی کرده اند. بر همین اساس دانشگاه ها موظف به تربیت نیروهایی هستند که بتوانند این رسالت عظیم آموزشی پژوهشی و علمی را از جنبه های گوناگون در سطح کشور به انجام رسانند. این رسالت گسترده شامل حرکت به سوی مرزهای علم ساختن نیروهایی توانمند و متخصص و کارآمد کردن آنها در زمینه های مختلف است که هم به نیازهای داخلی و هم به اهداف بین المللی پاسخگو باشند.

دانشگاه ها از آن مدل اولیه خود که صرفاً بر آموزش تمرکز داشتند فراتر رفته و به سمت پژوهش های کاربردی و ایفای نقش در حوزه های علمی و پژوهشی پیشروی کرده اند. این حرکت دانشگاه ها آنها را از نهادهایی صرفاً آموزشی به مراکزی برای تولید علم پژوهش و توسعه توانمندی های علمی و فنی تبدیل کرده است که رسالت آن ها را هم در داخل کشور و هم در سطح جهانی توسعه داده است.

و تا به امروز دانشگاه های ما تا چه اندازه در اجرای نقش خود موفق بوده اند؟ آیا دانشگاه های کشور توانسته اند به رسالت حقیقی خود عمل کنند؟

در خصوص اینکه آیا دانشگاه های ما توانسته اند نقش و رسالتی را که در اسناد کلان برای آنها تعریف شده است تحقق بخشند و به خوبی ایفا کنند باید به مسیر تکاملی دانشگاه های ایران نگاهی بیندازیم. دانشگاه های ما ابتدا به عنوان نسل اول خود وظیفه و رسالت اصلی شان را عمدتاً در حوزه آموزش می دیدند؛ چرا که جامعه با حجم عظیمی از جوانان و دانشجویان روبرو بود که نیازمند آموزش بودند.

پس از بازگشایی دانشگاه ها در سال ۱۳۶۲ این نهادها در سال های نخست پس از انقلاب رسالت اصلی خود را عمدتاً بر آموزش متمرکز کردند. به این ترتیب جامعه به سرعت به نیروی انسانی تحصیل کرده دست یافت و دانشگاه ها توانستند نیاز بسیاری از نهادهای کشور به فارغ التحصیلان را برآورده کنند. در دهه های ۶۰ و ۷۰ این تمرکز بر آموزش به طور کامل در خدمت جامعه بود و دانشگاه ها به رسالت آموزشی خود به خوبی عمل کردند.

به مرور زمان با رشد پذیرش دانشجو و تغییر نیازهای کشور توجه از آموزش صرف به سمت پژوهش های علمی و نظریه پردازی و همچنین مباحث کاربردی سوق پیدا کرد و از دهه ۸۰ به بعد دانشگاه ها تلاش کردند وارد این عرصه ها شوند. این ورود به حوزه های جدید شاید کمی دیر انجام شد اما اگر از زمان بازگشایی دانشگاه ها پس از انقلاب اسلامی تمرکز بر تمامی ابعاد اعم از آموزش پژوهش و توسعه مرزهای علم بود و همچنین نیازهای فراتر از کشور نیز در نظر گرفته می شد قطعاً نتایج بهتری حاصل می شد.

با این حال دوره گذار دانشگاه ها به ویژه در زمینه پذیرش و کمیت دانشجویان موفق بود و دغدغه های پژوهشی و کاربردی به اولویت های دانشگاه ها تبدیل شد. دانشگاه ها در این عرصه های جدید تلاش کردند اما به نظر من این تلاش ها کمی دیرتر آغاز شدند.

و خلأ موجود در دانشگاه ها را در زمانه کنونی چه می بینید و می دانید؟

یکی از خلاهای جدی و همچنان پابرجا نبود پیوند مؤثر و ساختاریافته میان دانشگاه ها و دستگاه های اجرایی و دولتی است. متاسفانه این دو بخش که هر دو برای توسعه کشور ضروری هستند همچنان به طور مجزا و بدون پیوند کارآمد و مستمر فعالیت می کنند. این ضعف هم به ساختار طراحی ملی ما بازمی گردد که در آن ارتباط قوی و مؤثری بین دانشگاه ها و دستگاه های نیازمحور پیش بینی نشده بود و هم به نگرش مدیران ملی و استانی که در استفاده از توانمندی های دانشگاه ها و مراکز علمی چندان جدیت به خرج نمی دهند.

ابتدا بر کمیت آموزش تمرکز کردیم و از پیوند با مراکز علمی و تخصصی غافل ماندیم در حالی که دانشگاه ها به خوبی می توانستند به نیازهای جامعه پاسخ دهند. این عوامل دست به دست هم دادند و نتیجه آن شد که دانشگاه ها با تمام توانمندی های علمی تخصصی و پژوهشی خود به طور شایسته و مؤثر مورد بهره برداری قرار نگرفته اند.

دستگاه های اجرایی گاه به دنبال مجامع غیردانشگاهی هستند یا سطح کار را از لحاظ تخصصی کاهش داده و به جای استفاده از پتانسیل های علمی دانشگاه ها با نیروهای غیر متخصص به فعالیت خود ادامه می دهند. این وضعیت باعث شده که هنوز خلأ پیوند جدی میان دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی احساس شود و به عنوان یکی از نیازهای اساسی کشور در فرآیند قانون گذاری و تعیین تکالیف ملی و استانی باید تقویت شود.

به نظر شما این خلا در نتیجه مشکلات داخلی است یا سیاست های کلان آموزشی؟

خلا موجود را بیشتر در سطح تصمیم گیری های ملی می دانم زیرا ظرفیت ها و نیازها هر دو وجود دارند اما به درستی پیوند نخورده اند. اگر در نگاه ملی این باور را تقویت کنیم که دانشگاه های ما از توانمندی لازم برخوردارند و ذخیره علمی تحقیقاتی و پژوهشی مناسبی دارند دستگاه های اجرایی هم در سطوح مختلف به سمت دانشگاه ها متمایل خواهند شد و این خود دانشگاه ها را نیز به همکاری ترغیب می کند. با توجه به تجربه من در هر دو حوزه دانشگاه و دستگاه اجرایی معتقدم این خلا ناشی از سه عامل است؛ نبود بسترهای قانونی کافی نگرش ناکافی دولتمردان به اهمیت دانشگاه ها و همچنین فقدان سازوکارهای اجرایی. قوانین دست وپاگیری که هم در دانشگاه ها و هم در مراکز دولتی وجود دارد. اعتبار پژوهش در کشور ما نباید ۱ درصد و ۲ درصد و در خوشبینانه ترین حالت روی ۴ یا ۵ درصد باشد. به پژوهش اختصاص می یابد باید به پژوهش ها اعتبار بیشتری اختصاص داده شود هرچه اعتبارات پژوهشی و شرایط قانونی و بسترها بهتر فراهم شوند پیوند بین مراکز علمی و دستگاه های اجرایی قوی تر شده و به نفع توسعه کشور خواهد بود.

آیا می توانیم بگوییم که نبود استقلال در دانشگاه ها یکی از معضلات کنونی دانشگاه ها در ایران است؟ دانشگاه های ما تا چه اندازه از نهادهای حکومتی مستقل هستند؟

یکی از نکاتی که باید توسط تمامی دولتمردان و سیاست گذاران در تدوین سندهای راهبردی و برنامه های توسعه ای کشور مدنظر قرار گیرد این است که فضای استقلال و احساس مسئولیت دانشگاه ها به طریقی بیش از گذشته فراهم شود. مجموعه ای از قوانین و آیین نامه های دست وپاگیر در دانشگاه ها حاکم است که توان و ظرفیت آنها را محدود می کند؛ این نهادهای علمی نیازمند بسترهای اداری و سازوکارهای اجرایی مستقل هستند. باید به هیئت علمی دانشگاه ها که قصد کار پژوهشی دارند و توانایی آن را دارند حمایت بیشتری از طریق منابع مالی و گرنت های پژوهشی ارائه شود. متاسفانه حدود ۹۰ درصد از اعتبارات دانشگاه ها صرف حقوق دستمزد و کارهای اجرایی می شود و فضای کافی برای تمرکز روی پژوهش باقی نمی ماند. لازم است این ساختار به صورت بنیادین اصلاح شود و هیئت های ممیزه با توجه به نیازهای روز و ظرفیت های دانشگاه ها در سطح ملی و دانشگاهی تجدیدنظر کنند تا دانشگاه ها با حفظ اصول قانونی استقلال عملی بیشتری پیدا کنند و کارایی بیشتری از خود نشان دهند.

و سهم دانشگاه های ما در تولید و توسعه علم در سطح بین المللی تا چه اندازه است؟

ارزیابی های بین المللی دانشگاه ها را هر ساله با صدها شاخص رتبه بندی می کنند. در این میان می توان گفت که انتظار ما از دانشگاه های کشور در این زمینه بالاتر از نتایج فعلی است. ما انتظار داریم نه تنها در سطح منطقه و جهان اسلام رتبه های برتر را کسب کنیم بلکه برخی از دانشگاه های برجسته ما در سطح جهانی به جایگاه های زیر ۱۰۰ دست یابند. این موفقیت ها نه تنها موجب افتخار ملی بلکه الگویی برای جهان اسلام خواهند بود و همچنین اثرگذاری علمی و پژوهشی ما در عرصه بین المللی را تقویت خواهند کرد.

چشم اندازی که برای دانشگاه های کشور می توان ترسیم کرد جایگاهی بسیار بالاتر از وضعیت کنونی است. ما از پیشینه علمی و ظرفیت های انسانی برخورداریم و اندیشمندان برجسته ای داریم. کافی است با تمرکز و برنامه ریزی دقیق تر به ویژه در دانشگاه های صنعتی و علوم پزشکی این توانمندی ها را بالفعل کنیم و از ظرفیت های داخلی به بهترین شکل بهره ببریم.

شما معتقد هستید که تربیت نیروی متخصص و سازنده یکی از رسالت های دانشگاه است. دانشگاه های ما در این زمینه تا چه اندازه موفق بوده اند؟ و با توجه با اینکه شاهد آن هستیم گاهی اساتید ما به صورت منفعل عمل می کنند نقش اساتید ما در ترویج علم و انتقاد سازنده چیست؟

تربیت نیروی متخصص و کارآمد یکی از رسالت های اساسی دانشگاه هاست اما برای ارزیابی میزان موفقیت در این زمینه باید به بررسی نقش ساختار دانشگاه ها و کیفیت برنامه های آموزشی پرداخته شود. در حال حاضر ساختارهای دانشگاهی و سهمیه بندی های موجود در رشته های مختلف دانشگاه ها را به گونه ای شکل داده اند که عمدتاً به شکل سنتی در چند صد رشته دانشجویان را جذب و تربیت می کنند. به نظر می رسد دانشگاه ها در بعد کمی این وظیفه را به خوبی انجام داده اند اما نیاز جدی به ارتقاء کیفیت و هم سو شدن با نیازهای دانش بنیان جهانی و روندهای نوین علمی بین المللی احساس می شود.

اساتید نقش کلیدی در ترویج علم و انتقاد سازنده دارند اما این نقش در دو بُعد آموزشی و پژوهشی تعریف شده است که در حال حاضر بخش پژوهشی آن به دلیل ساختارهای موجود در دانشگاه ها ضعیف تر عمل می کند. برای اینکه استادان بتوانند رسالت خود را به نحو احسن انجام دهند باید امکان اختصاص نیمی از وقت خود به پژوهش داشته باشند؛ موضوعی که به نظر می رسد در ساختار فعلی دانشگاه ها مغفول مانده است.

بر اساس قوانین موجود اعضای هیئت علمی باید ماهانه حدود ۴۰ ساعت در بخش های تحقیق پژوهش و آموزش فعالیت کنند اما متاسفانه تمرکز بیشتر آنها بر آموزش است و پژوهش سهمی ناچیز در این بین دارد. به طوری که در حال حاضر بالای ۹۰ درصد از فعالیت استادان به تدریس و آموزش اختصاص یافته و حوزه پژوهشی جایگاه مناسبی ندارد.

بسیاری از اعضای هیئت علمی تنها به تدریس و مشاوره دانشجویان مشغول اند و این شرایط مانع از تحقق کامل رسالت پژوهشی آنها می شود. با ایجاد تغییرات ساختاری و تنظیم ساعات اعضای هیئت علمی می توان امکان تمرکز بیشتر بر پژوهش را فراهم کرد تا اساتید بتوانند در ترویج علم و ارتقای انتقاد سازنده در جامعه علمی نقش موثری ایفا کنند. این تغییرات راه را برای دستیابی به اهداف والای دانشگاهی هموارتر کرده و شرایط لازم برای توسعه علمی کشور را فراهم خواهد کرد.

پایان خبر فیچینو