جرم و مجازات : قوانین کیفری و حقوق متهم

در جامعه ای که قانونمندی و عدالت محوری از ارکان اصلی آن به شمار می رود قوانین کیفری نقش بنیادینی در حفظ نظم امنیت و حقوق شهروندان ایفا می کنند. این قوانین خطوط قرمز رفتاری را مشخص کرده و چارچوبی را تعیین می نمایند که در آن جرم تعریف شده و مجازات متناسب با آن تعیین می گردد. با این حال در کنار اهمیت اجرای عدالت و برخورد با متخلفان همواره این دغدغه وجود دارد که حقوق افراد در فرآیند رسیدگی کیفری به طور کامل رعایت شود. به عبارت دیگر قانون کیفری باید نه تنها ابزاری برای مجازات مجرمان بلکه سپری برای حمایت از حقوق متهم نیز باشد. دفتر وکالت می‌تواند در این زمینه نقش مهمی ایفا کند زیرا وکیل با آگاهی از جزئیات پرونده و قوانین کیفری می‌تواند از حقوق متهم دفاع کند و فرآیند دادرسی را به نفع او هدایت کند. بنابراین مراجعه به دفتر وکالت و مشاوره با وکیل مجرب یکی از مهم‌ترین اقدامات برای هر فردی است که درگیر پرونده کیفری است.این مقاله به بررسی مفاهیم کلیدی جرم و مجازات در چارچوب قوانین جمهوری اسلامی ایران می پردازد و ضمن تبیین حقوق متهم در مراحل مختلف دادرسی کیفری تلاش می کند تا   این مفاهیم پیچیده حقوقی را برای مخاطب عام تشریح نماید.

جرم چیست و چه انواعی دارد؟

در نظام حقوقی جرم به رفتاری اطلاق می شود که قانونگذار آن را ممنوع اعلام کرده و برای آن مجازات تعیین نموده است. به بیان دقیق تر ماده ۲ قانون مجازات اسلامی جرم را اینگونه تعریف می کند : “هر فعل یا ترک فعلی که در قانون برای آن مجازات تعیین شده باشد جرم محسوب می شود.” این تعریف نشان می دهد که جرم می تواند هم به صورت انجام یک عمل ممنوع (فعل) و هم به صورت انجام ندادن یک عمل واجب (ترک فعل) محقق شود.

جرایم در قانون مجازات اسلامی بر اساس معیارهای مختلفی دسته بندی می شوند. یکی از مهم ترین این دسته بندی ها تقسیم جرایم به جنایت جنحه و خلاف است. این تقسیم بندی بر مبنای شدت مجازات تعیین شده برای جرم صورت می گیرد.

• جنایت : به جرایمی اطلاق می شود که مجازات های سنگینی مانند قصاص دیه حبس ابد حبس های طولانی مدت و جزای نقدی سنگین برای آنها در نظر گرفته شده است. جرایمی مانند قتل عمد سرقت مسلحانه و تجاوز به عنف از جمله جنایات محسوب می شوند.
• جنحه : جرایم جنحه نسبت به جنایت از شدت کمتری برخوردارند و مجازات های سبک تری مانند حبس های کوتاه مدت و جزای نقدی برای آنها تعیین می شود. به عنوان مثال کلاهبرداری ایراد ضرب و جرح عمدی غیر منتهی به فوت و توهین از جمله جرایم جنحه هستند.
• خلاف : خلاف پایین ترین سطح جرایم را تشکیل می دهد و معمولاً به تخلفات جزئی اطلاق می شود که مجازات های بسیار سبکی مانند جزای نقدی اندک و توبیخ برای آنها در نظر گرفته شده است. به عنوان مثال تخلفات رانندگی جزئی و برخی از تخلفات صنفی می توانند در دسته خلاف قرار گیرند.

علاوه بر این تقسیم بندی جرایم را می توان بر اساس نوع ضرر و زیانی که به جامعه یا افراد وارد می کنند نیز دسته بندی کرد. به عنوان مثال جرایم علیه اشخاص (مانند قتل و ضرب و جرح) جرایم علیه اموال (مانند سرقت و کلاهبرداری) جرایم علیه امنیت (مانند محاربه و افساد فی الارض) و جرایم علیه عفت و اخلاق عمومی (مانند زنا و قماربازی) از جمله دسته بندی های رایج جرایم هستند.

درک دقیق انواع جرایم و مجازات های مربوط به آنها گام نخست در آشنایی با قوانین کیفری و حقوق متهم محسوب می شود. فلذا توصیه می شود شهروندان با مطالعه و آگاهی از قوانین از وقوع جرایم پیشگیری نموده و در صورت مواجهه با اتهام جرم از حقوق قانونی خود آگاه باشند.

مراحل دادرسی کیفری : از شکایت تا صدور حکم

فرآیند دادرسی کیفری در ایران مجموعه ای از مراحل قانونی را شامل می شود که از زمان وقوع جرم و شکایت شاکی آغاز شده و تا صدور حکم قطعی و اجرای آن ادامه می یابد. آشنایی با این مراحل برای شهروندان به ویژه افرادی که به عنوان متهم در یک پرونده کیفری قرار می گیرند از اهمیت بسزایی برخوردار است. به طور کلی مراحل اصلی دادرسی کیفری عبارتند از :

1. مرحله کشف جرم و تحقیقات مقدماتی : این مرحله با وقوع جرم و اطلاع مراجع قضایی از آن آغاز می شود. در این مرحله دادسرا به عنوان مرجع تحقیق به جمع آوری دلایل و مدارک جرم شناسایی و دستگیری متهم و انجام تحقیقات لازم برای روشن شدن ابعاد پرونده می پردازد. بازپرس به عنوان قاضی تحقیق مسئولیت انجام تحقیقات مقدماتی را بر عهده دارد. در این مرحله متهم از حق سکوت حق داشتن وکیل و حق اطلاع از موضوع اتهام برخوردار است.
2. مرحله صدور کیفرخواست : پس از اتمام تحقیقات مقدماتی اگر بازپرس دلایل کافی برای توجه اتهام به متهم را احراز کند قرار جلب به دادرسی صادر می کند و پرونده به دادستان ارسال می شود. دادستان پس از بررسی پرونده در صورت موافقت با نظر بازپرس کیفرخواست صادر می کند. کیفرخواست اتهام رسمی متوجه متهم است و پرونده را برای رسیدگی به دادگاه ارسال می کند. در صورتی که دادستان با نظر بازپرس موافق نباشد ممکن است قرار منع تعقیب صادر کند که در این صورت پرونده مختومه می شود.
3. مرحله رسیدگی در دادگاه : پس از صدور کیفرخواست پرونده به دادگاه صالح ارسال می شود. دادگاه کیفری مسئول رسیدگی به اتهام و صدور حکم است. در این مرحله متهم و وکیل او فرصت دفاع از خود را دارند و می توانند دلایل و مدارک خود را به دادگاه ارائه دهند. دادگاه پس از استماع دفاعیات متهم و وکیل او و بررسی دلایل و مدارک ارائه شده رای خود را صادر می کند. رای دادگاه ممکن است حکم برائت (در صورت بی گناهی متهم) یا حکم محکومیت (در صورت اثبات جرم) باشد.
4. مرحله تجدیدنظر : آرای دادگاه کیفری بدوی قابل تجدیدنظر در دادگاه تجدیدنظر استان هستند. متهم و دادستان می توانند نسبت به رای دادگاه بدوی در مهلت قانونی تقاضای تجدیدنظر کنند. دادگاه تجدیدنظر با بررسی مجدد پرونده ممکن است رای دادگاه بدوی را تایید نقض یا اصلاح کند. رای دادگاه تجدیدنظر در برخی موارد قابل فرجام خواهی در دیوان عالی کشور نیز می باشد.
5. مرحله اجرای حکم : پس از صدور حکم قطعی (رای دادگاه تجدیدنظر یا دیوان عالی کشور) حکم صادره لازم الاجرا می شود. واحد اجرای احکام کیفری دادسرا مسئولیت اجرای احکام کیفری را بر عهده دارد. اجرای حکم ممکن است شامل حبس جزای نقدی شلاق قصاص دیه و سایر مجازات های مقرر در قانون باشد.

آگاهی از این مراحل و حقوق قانونی متهم در هر مرحله به شهروندان کمک می کند تا در صورت مواجهه با اتهام جرم بتوانند از حقوق خود به نحو احسن دفاع کنند و از تضییع حقوق احتمالی جلوگیری نمایند. توصیه می شود در صورت قرار گرفتن در چنین وضعیتی حتماً از مشاوره و وکالت وکیل متخصص بهره مند شوید.

حقوق متهم در مرحله تحقیقات مقدماتی

مرحله تحقیقات مقدماتی به دلیل حساسیت و اهمیت آن در تعیین سرنوشت پرونده کیفری از جمله مراحلی است که قانونگذار توجه ویژه ای به حمایت از حقوق متهم در آن داشته است. قانون آیین دادرسی کیفری حقوق متعددی را برای متهم در این مرحله پیش بینی کرده است که رعایت آنها از سوی مراجع قضایی و انتظامی الزامی است. برخی از مهم ترین حقوق متهم در مرحله تحقیقات مقدماتی عبارتند از :

• حق سکوت : متهم حق دارد در مقابل سوالات بازپرس یا ضابطان قضایی سکوت اختیار کند و هیچ اجباری برای پاسخگویی به سوالات وجود ندارد. سکوت متهم نمی تواند به عنوان قرینه جرم تلقی شود. این حق به متهم فرصت می دهد تا با آرامش و تفکر در مورد پاسخگویی به سوالات تصمیم گیری کند و از اظهارات عجولانه و ناخواسته که ممکن است به ضرر او تمام شود جلوگیری نماید.
• حق داشتن وکیل : متهم حق دارد از ابتدای تحقیقات مقدماتی وکیل مدافع انتخاب کند و از مشاوره و کمک او بهره مند شود. حضور وکیل در جلسات بازپرسی و دسترسی او به پرونده به متهم کمک می کند تا از حقوق قانونی خود آگاه شده و به نحو احسن از خود دفاع کند. در جرایم مهم حضور وکیل در مرحله تحقیقات مقدماتی الزامی است.
• حق اطلاع از موضوع اتهام : متهم حق دارد از موضوع اتهام و ادله آن به طور کامل و صریح مطلع شود. بازپرس موظف است در ابتدای بازجویی اتهام متوجه متهم را به او تفهیم نماید و ادله اتهام را به او اعلام کند. این حق به متهم فرصت می دهد تا با آگاهی از اتهام و ادله آن دفاعیات خود را آماده کند.
• حق احترام به حیثیت و کرامت انسانی : در تمام مراحل تحقیقات مقدماتی باید به حیثیت و کرامت انسانی متهم احترام گذاشته شود و از هرگونه رفتاری که موجب تحقیر توهین یا شکنجه متهم شود خودداری گردد. قانونگذار شکنجه متهم برای اخذ اقرار را ممنوع اعلام کرده و برای آن مجازات تعیین نموده است.
• حق عدم اجبار به ادای سوگند : متهم در مرحله تحقیقات مقدماتی ملزم به ادای سوگند نیست و نمی توان او را به ادای سوگند اجبار کرد. این حق از تحمیل فشار روانی بر متهم برای اعتراف به جرم جلوگیری می کند.
• حق اعتراض به قرارهای بازپرس : متهم حق دارد به برخی از قرارهای بازپرس مانند قرار بازداشت موقت قرار جلب به دادرسی و قرار امتناع از رسیدگی اعتراض کند و تقاضای رسیدگی به اعتراض خود در دادگاه را بنماید. این حق به متهم امکان می دهد تا در صورت اعتراض به تصمیمات بازپرس از طریق مراجع بالاتر پیگیری قانونی انجام دهد.

رعایت این حقوق و سایر حقوق قانونی متهم در مرحله تحقیقات مقدماتی تضمینی برای دادرسی عادلانه و منصفانه و جلوگیری از تضییع حقوق افراد در فرآیند رسیدگی کیفری است. فلذا توصیه می شود در صورت مواجهه با اتهام جرم به سرعت از این حقوق آگاه شده و برای دفاع از خود اقدام نمایید.

حقوق متهم در دادگاه

مرحله دادگاه به عنوان مرحله اصلی رسیدگی به اتهام و صدور حکم از اهمیت ویژه ای برخوردار است. قانونگذار در این مرحله نیز حقوق متعددی را برای متهم پیش بینی کرده است تا از دادرسی عادلانه و منصفانه اطمینان حاصل شود. برخی از مهم ترین حقوق متهم در دادگاه عبارتند از :

• حق حضور در دادگاه : متهم حق دارد در تمام جلسات دادگاه حضور داشته باشد و از روند رسیدگی به پرونده خود مطلع شود. حضور متهم در دادگاه به او فرصت می دهد تا از دفاعیات خود به صورت حضوری دفاع کند و به سوالات دادگاه پاسخ دهد. در برخی موارد حضور وکیل به جای متهم در دادگاه امکان پذیر است اما اصل بر حضور شخص متهم در دادگاه است.
• حق دفاع : متهم حق دارد به طور کامل و آزادانه از خود دفاع کند و ادله بی گناهی خود را به دادگاه ارائه دهد. دفاع متهم می تواند به صورت شفاهی یا کتبی باشد. متهم می تواند شهود خود را به دادگاه معرفی کند مدارک و مستندات خود را ارائه دهد و به ادله اتهام پاسخ دهد. دادگاه موظف است به دفاعیات متهم توجه نموده و آنها را مورد رسیدگی قرار دهد.
• حق داشتن وکیل مدافع : متهم حق دارد در دادگاه نیز از وکیل مدافع بهره مند شود. وکیل مدافع به متهم در ارائه دفاعیات طرح ایرادات قانونی و پیگیری پرونده کمک می کند. در جرایم مهم حضور وکیل مدافع در دادگاه الزامی است و در صورت عدم توانایی مالی متهم برای انتخاب وکیل دادگاه مکلف است برای او وکیل تسخیری تعیین کند.
• حق استماع شهادت شهود : متهم حق دارد از شهود خود در دادگاه بخواهد شهادت دهند. دادگاه موظف است شهادت شهود متهم را استماع نموده و آن را مورد بررسی قرار دهد. شهادت شهود می تواند نقش مهمی در اثبات بی گناهی متهم یا تخفیف مجازات او داشته باشد.
• حق مطالعه پرونده : متهم و وکیل او حق دارند در هر زمان پرونده خود را در دادگاه مطالعه کنند و از محتویات آن مطلع شوند. این حق به متهم و وکیل او کمک می کند تا با آگاهی کامل از محتویات پرونده دفاعیات خود را آماده نمایند.
• حق درخواست کارشناسی : در مواردی که موضوع پرونده نیاز به نظر کارشناسی داشته باشد متهم حق دارد از دادگاه درخواست کارشناسی کند. به عنوان مثال در پرونده های پزشکی قانونی یا پرونده های مربوط به تصادفات رانندگی کارشناسی می تواند نقش مهمی در روشن شدن ابعاد پرونده داشته باشد.
• حق اعتراض به رای دادگاه : متهم حق دارد نسبت به رای دادگاه بدوی در مهلت قانونی تقاضای تجدیدنظر کند. این حق به متهم امکان می دهد تا در صورت اعتراض به رای دادگاه بدوی از طریق مراجع بالاتر پیگیری قانونی انجام دهد و از دادرسی عادلانه اطمینان حاصل نماید.

رعایت این حقوق و سایر حقوق قانونی متهم در دادگاه تضمینی برای دادرسی عادلانه و منصفانه و صدور حکم بر اساس موازین قانونی و ادله اثبات جرم است. بهتر است متهمان از این حقوق آگاه بوده و در صورت لزوم از آنها به نحو احسن استفاده نمایند.

راه های اعتراض به احکام کیفری

در نظام حقوقی ایران به منظور تضمین دادرسی عادلانه و منصفانه امکان اعتراض به احکام کیفری در مراجع بالاتر پیش بینی شده است. این امکان به طرفین دعوا (متهم و دادستان) اجازه می دهد تا در صورت اعتراض به رای دادگاه بدوی تقاضای رسیدگی مجدد به پرونده در مراجع بالاتر را بنمایند. راه های اصلی اعتراض به احکام کیفری عبارتند از :

• تجدیدنظرخواهی : تجدیدنظرخواهی رایج ترین و مهم ترین راه اعتراض به احکام کیفری است. آرای دادگاه کیفری بدوی قابل تجدیدنظر در دادگاه تجدیدنظر استان هستند. مهلت تجدیدنظرخواهی ۲۰ روز از تاریخ ابلاغ رای دادگاه بدوی است. طرفین دعوا (متهم و دادستان) می توانند نسبت به رای دادگاه بدوی در مهلت قانونی تقاضای تجدیدنظر کنند. دادگاه تجدیدنظر با بررسی مجدد پرونده ممکن است رای دادگاه بدوی را تایید نقض یا اصلاح کند.
• فرجام خواهی : فرجام خواهی راه اعتراض فوق العاده به آرای دادگاه تجدیدنظر است که در دیوان عالی کشور مطرح می شود. فرجام خواهی تنها در موارد خاص و محدود که در قانون مشخص شده است امکان پذیر است. موارد فرجام خواهی معمولاً شامل اشتباهات فاحش قضایی عدم رعایت اصول دادرسی و مغایرت رای با قانون است. مهلت فرجام خواهی ۲۰ روز از تاریخ ابلاغ رای دادگاه تجدیدنظر است. دیوان عالی کشور مرجع عالی قضایی کشور است و آرای آن قطعی و لازم الاجرا است.
• اعاده دادرسی : اعاده دادرسی راه اعتراض فوق العاده دیگری به احکام قطعی کیفری است که در موارد بسیار خاص و محدود پس از قطعیت رای امکان پذیر است. موارد اعاده دادرسی معمولاً شامل کشف ادله جدیدی که پس از صدور حکم به دست آمده و موجب بی گناهی محکوم علیه شود اثبات جعلی بودن مدارک مستند رای و مغایرت رای با قوانین مسلم است. درخواست اعاده دادرسی به دیوان عالی کشور تقدیم می شود.

استفاده از این راه های اعتراض مستلزم رعایت تشریفات قانونی و مهلت های مقرر در قانون است. بهتر است در صورت تصمیم به اعتراض به حکم کیفری حتماً از مشاوره و کمک وکیل متخصص بهره مند شوید تا درخواست اعتراض شما به صورت صحیح و قانونی تنظیم و پیگیری شود.

پیشگیری از جرم و اصلاح مجرمین

اگرچه قوانین کیفری و مجازات ها نقش مهمی در حفظ نظم و امنیت جامعه ایفا می کنند اما رویکردی جامع به مسئله جرم نیازمند توجه به پیشگیری از جرم و اصلاح و بازپروری مجرمین نیز می باشد. پیشگیری از جرم به معنای اتخاذ تدابیر و اقداماتی است که از وقوع جرم در جامعه جلوگیری کند. اصلاح و بازپروری مجرمین به معنای تلاش برای بازگرداندن مجرمین به جامعه به عنوان شهروندان مفید و قانونمند است. برخی از اقدامات مهم در زمینه پیشگیری از جرم و اصلاح مجرمین عبارتند از :

• تقویت آموزش و فرهنگ سازی : آموزش و فرهنگ سازی نقش مهمی در پیشگیری از جرم ایفا می کند. آموزش شهروندان در مورد قوانین حقوق و تکالیف و ترویج ارزش های اخلاقی و انسانی می تواند به کاهش تمایل به ارتکاب جرم در جامعه کمک کند. رسانه ها نهادهای آموزشی و فرهنگی و سازمان های مردم نهاد می توانند در این زمینه نقش موثری ایفا نمایند.
• بهبود شرایط اقتصادی و اجتماعی : فقر بیکاری نابرابری های اجتماعی و اقتصادی از جمله عوامل زمینه ساز جرم هستند. بهبود شرایط اقتصادی و اجتماعی ایجاد فرصت های شغلی کاهش فقر و نابرابری ها و افزایش سطح رفاه عمومی می تواند به کاهش انگیزه ارتکاب جرم در جامعه کمک کند.
• تقویت نظام آموزشی و پرورشی : نظام آموزشی و پرورشی نقش مهمی در شکل گیری شخصیت و رفتار افراد دارد. تقویت نظام آموزشی و پرورشی توجه به آموزش مهارت های زندگی ارتقای سطح آگاهی و دانش جوانان و ترویج ارزش های مثبت می تواند به پیشگیری از جرم در نسل های آینده کمک کند.
• تقویت نهادهای انتظامی و قضایی : نهادهای انتظامی و قضایی نقش مهمی در کشف جرم دستگیری مجرمین و اجرای قانون دارند. تقویت این نهادها افزایش کارآمدی و اثربخشی آنها و مبارزه با فساد در این نهادها می تواند به افزایش بازدارندگی قوانین کیفری و پیشگیری از جرم کمک کند.
• اجرای برنامه های اصلاحی و تربیتی در زندان ها : زندان ها صرفاً مکان مجازات نیستند بلکه باید به عنوان فرصتی برای اصلاح و بازپروری مجرمین نیز مورد استفاده قرار گیرند. اجرای برنامه های آموزشی حرفه آموزی روان درمانی و مددکاری اجتماعی در زندان ها می تواند به اصلاح و بازپروری مجرمین و بازگشت آنها به جامعه به عنوان شهروندان مفید کمک کند.
• حمایت از خانواده زندانیان و مجرمین آزادشده : خانواده زندانیان و مجرمین آزادشده اغلب با مشکلات و چالش های متعددی مواجه هستند. حمایت از این خانواده ها ارائه خدمات مشاوره ای مددکاری اجتماعی و حمایت های مالی به آنها می تواند به کاهش آسیب های اجتماعی و جلوگیری از بازگشت مجدد مجرمین به جرم کمک کند.

پیشگیری از جرم و اصلاح مجرمین نیازمند رویکردی جامع و چندجانبه است که همکاری و مشارکت تمامی نهادها و سازمان های دولتی و غیردولتی و همچنین آحاد جامعه را می طلبد. سرمایه گذاری در این زمینه ها نه تنها به کاهش جرم و جنایت در جامعه منجر می شود بلکه به ارتقای سطح امنیت رفاه و توسعه پایدار نیز کمک خواهد کرد.

نتیجه گیری

قوانین کیفری و حقوق متهم دو روی یک سکه هستند. قوانین کیفری چارچوب رفتاری جامعه را تعیین کرده و از حقوق و امنیت شهروندان محافظت می کنند. در مقابل حقوق متهم تضمینی برای دادرسی عادلانه و منصفانه و جلوگیری از تضییع حقوق افراد در فرآیند رسیدگی کیفری است. توازن میان این دو لازمه تحقق عدالت کیفری و حفظ کرامت انسانی در جامعه است.

آگاهی از قوانین کیفری و حقوق متهم برای تمامی شهروندان ضروری است. این آگاهی نه تنها به پیشگیری از جرم و جنایت کمک می کند بلکه به افراد امکان می دهد تا در صورت مواجهه با اتهام جرم از حقوق قانونی خود به نحو احسن دفاع کنند و از دادرسی عادلانه و منصفانه اطمینان حاصل نمایند. نظام حقوقی ایران با پیش بینی اصول و قواعد دادرسی عادلانه و همچنین تضمین حقوق متهم در مراحل مختلف دادرسی کیفری تلاش نموده است تا این توازن را برقرار نماید.