آیا روشنفکران به شیخ فضل الله نوری جفا کردند؟

ماهرخ ابراهیم پور: شب رونمایی کتاب دو جلدی «رسائل مشروطیت» در مجموعه شب های بخارا در خانه اندیشمندان دوشنبه ۱۵ مهرماه برگزار شد. در این برنامه محمدعلی اکبری استاد تاریخ دانشگاه شهید بهشتی عباس منوچهری استاد علوم سیاسی دانشگاه تربیت مدرس محمد ترکمان پژوهشگر تاریخ و غلامحسین زرگری نژاد مولف کتاب سخنرانی کردند.

این اثر بر اندیشه ی مشروطه در میان مخالفان و موافقان نظر دارد. در واقع مطالعه تاریخ اندیشه های سیاسی در ایران ارزش زیاد دارد چراکه بیان کننده ارزش ها و نگرش های حاکم بر اندیشه ی اندیشه گران سیاسی و نشان گر بستر اجتماعی جامعه ای است که این تفکرات در متن آن بالیده و تکوین یافته است؛ بستری که همواره در ایران آشفته ناامن و آکنده از غلبه ی استبداد سیاسی بوده است. در میان مجموعه رسائل سیاسی شناخته شده در دوره ی قاجار مهم ترین و ارزشمندترین آن ها رسائلی هستند که علما درباره ی مشروطیت و به طرفداری یا علیه این نظام نوشته اند.

محمدعلی اکبری استاد گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی در رونمایی کتاب «رسائل مشروطیت ایران» گفت: تا کنون کتاب هایی که درباره ی مشروطه خواهی و مشروعه خواهی تالیف شده است معمولا با نگاه جانبدارانه به موضوع نگاه کردند یا طرف مشروعه را گرفتند یا مشروطه. به ویژه درباره ی مشروعه خواهی روایت ها روایتی است که انصاف علمی چندان در آن رعایت نشده است.

او افزود: در کتاب «رسائل مشروطیت» در آن جا که زرگری نژاد سراغ روایت آرای مشروعه خواهی رفته است به شکلی نیست که پیشاپیش حکمی داده شود که آن ها از ابتدا بر خطا بودند و بنیاد اندیشه شان بر باد و حکم شان معلوم است. حتی گاهی مولف آن قدر در این زمینه وسواس به خرج داده که کسی اگر مولف را نشناسد بر این تصور می افتد که شاید او از موضع مشروعه خواهی دفاع می کند!

استاد تاریخ دانشگاه شهید بهشتی بیان کرد: به طوری که وقتی به طور خاص از شیخ فضل الله نوری روایت می کند و چه به طور عام از اندیشه مشروعه خواهی سخن می گوید در تلاش است که از چارچوب علمی خارج نشود.

اکبری گفت: ما معمولا وقتی می خواهیم از اندیشه ی حکمرانی در ایران سخن بگوییم چارچوب ذهنی ما چارچوب دوران گذار است؛ یعنی افق اندیشه ی جدید یک امر محتوم یکپارچه تکاملی جهت دار تاریخی تصویر می شود که قافله ی بشریت در این راه روان اند و جوامع در این مسیر حرکت خواهند کرد بعضی زودتر و برخی دیرتر. این نوع نگاه کردن در واقع یک نوع تقدم و تاخر جوهره ی تاریخی را بر نسبت ما و جهان جدید تحمیل می کند یا به عبارتی ما را در آن وضع قرار می دهد که ما همیشه نسبت خودمان را با جهان جدید نسبت مرتبه ای می دانیم. مسیری که باید طی کنیم که یا در این مرتبه هستیم یا نیستیم. دیگران رتبه ی خودشان را براساس فاصله ی تاریخی که با آن مسیر تکاملی باید طی کنند معلوم می کنند.

او ادامه داد: این یک دستگاه است برای نگریستن و به فهم درآوردن نسبت ما و جهان جدید. اما ما یک دستگاه دیگری هم داریم و آن عبارت از این است که جوامع عینی و جهان های اندیشه ای قابل به خط شدن تاریخی نیست. به عبارتی نمی توان آن ها را با یک روند سلسله مراتبی تکاملی تاریخی توضیح داد. اتفاقی که در غرب روی داد و ظهور تمدن و نظام های حکمرانی جدید و اندیشه های حکمرانی جدید یک تجربه ی تاریخی است. جوامع دیگر در این جهان جدید تجربیات خودشان را خواهند داشت. بنابراین ما با یک تنوع تکثر و گونه گونی جوامع در وضعیت جدید روبه رو می شویم نه یک سلسله مراتب خطی.

این استاد تاریخ عنوان کرد: به این معنا افرادی که مشروطه ی ایرانی را نامشروطه دانستند چون با آن مشروطه ای که در غرب اتفاق افتاد فاصله های روشنی دارد با همین منطقی به تبیین موضوع می پردازند که یک مشروطه ی اصل وجود دارد و یک جهان جدید اصل و بقیه در آن مرتبه ها روان اند یا به عبارتی در حال تقلیل وضعیتی هستند که به آن پرتاب شدند.

اکبری گفت: به باور من آن چه کتاب «رسائل مشروطیت» به ما می گوید؛ یک جامعه در ظرف و تنوع تاریخی خودش وقتی با وضعیت جدید مواجه می شود که اولا در کلیت تمدنی اش تجربه ی خاص خودش را به زمین می گذارد و ثانیا این یک تجربه نیست ما یک مرتبه تجربه مشروطه ایرانی نداریم! ما صورت هایی مشروطه ی ایرانی را تجربه کردیم نه فقط در جناح کسانی که به استقبال مشروطه می روند حتی در میان آن هایی که گارد می گیرند وقتی که در موضع مواجهه با مشروطیت قرار گرفتند.

او افزود: در بخش هایی که در کتاب تحت عنوان مشروعه مطالعه می کنید با برچسبی که چسباندیم به نظر می رسد که صحبت از یک گروه می کنیم در حالی که وقتی آن ها را مورد بررسی قرار می دهیم در واقع به موضع ها و نگاه های مختلف می رسیم که به شکلی می خواهند مشروطه را نگاه کنند که با امر شرع و مشروعه سازگار باشد تا فردی که اساسا مشروطه را بی ارتباط و بدون نسبت با سنت تاریخی ما می داند. در حوزه ی مشروطه خواهی هم ما تنوع آرا را داریم.

این پژوهشگر تاریخ اظهار کرد: وقتی می توانیم تنوع افکار را در مشروعه خواهی و مشروطه خواهی بپذیریم که خودمان را در موضع نظری قرار دهیم که مواجهه ی جوامع را در برابر وضعیت جدید قابل فهم کنیم و الا به نوعی ساده سازی از مشروطه می رسیم که فقط یک گروه خواهان مشروعه و گروه دیگر مشروطه خواه بودند. در حالی که واقعیت بسیار پیچیده تر از این حرف هاست. از این رو اهمیت رسائل مشروطیت در این است که پیچیدگی و تنوع آراء و افکار در مشروطه را به ما می گوید. وقتی این اثر را مطالعه کنید به وضعیت آرا و افکار مشروطه پی ببرید. در صورتی خواهیم توانست مطالب کتاب را درک کنیم که با جهان های خودمان به لحاظ تاریخی با وضع جدید مواجه شویم. در این شرایط صورت های متنوعی به لحاظ فکری در افق فکری ایران ظاهر می شود. این نکته بسیار بسیار مهم است. در این جا باید از تعبیر فوکویی استفاده کنم و بگویم آن چه می خواهد وضعیت مشروطه را به قاعده کند قاعده ی قدرت هژمون است که می خواهد بگوید فقط یک نگاه و روایت از مشروطه و مشروعه خواهی وجود دارد.

۲۵۹