آداب و رسوم مردم طبس

مردمان طبس، این عروس دلبر کویر، با آداب و رسوم و سنت های خاص خودشون، هویت و ریشه های عمیق فرهنگی شون رو به رخ می کشند. این سنت ها مثل آینه ای می مونن که تاریخ و زندگی پر از صبر و قناعت مردم این دیار رو نشون می دن و هر کدومشون قصه ای دارن که از دل کویر بلند شده و به گوش دنیا می رسه. در طبس می تونید ریشه های عمیق مهمان نوازی، سخت کوشی و تدین رو توی وجود مردمش ببینید.

وقتی اسم طبس میاد، شاید اولین چیزی که تو ذهن خیلی ها نقش می بنده، کویر باشه. اما راستش رو بخواهید، طبس فقط یه شهر کویری نیست؛ اینجا یه گنجینه باارزشه از فرهنگ و سنت های کهن ایرانی که هر کدومشون ریشه تو دل تاریخ دارن. از آیین های مذهبی پرشور گرفته تا جشن های کوچیک و بزرگ فصلی و اجتماعی، همه و همه نشون دهنده یه هویت ناب و دست نخورده ان. این مقاله رو نوشتیم که یه سفر جانانه به دل این سنت ها داشته باشیم و ببینیم مردم طبس چطور با این رسم و رسوم زندگی می کنن و چطور ازشون مراقبت می کنن. آماده اید؟ پس بریم که با هم یه پرده از رازهای این عروس کویر برداریم.

طبس؛ از جغرافیای کویر تا خصوصیات اخلاقی مردمانش

طبس، یه شهر کویریه که تو دل خراسان جنوبی جا خوش کرده. این شهر رو بهش می گن عروس کویر؛ چون با همه کویری بودنش، پر از باغ ها و نخلستان های سبزه که مثل نگین تو دل بیابون می درخشن. تاریخچه طبس هم خودش یه داستان طولانیه؛ از زمان اشکانیان و ساسانیان که اینجا یه مرکز نظامی مهم بوده، تا دوران قاجار که امیرحسین خان، حسابی آبادش کرده. هرچند بعدا قسمت هایی ازش جدا شد، اما هنوزم جایگاه ویژه ای تو تاریخ ایران داره.

مردمان طبس؛ ویژگی های بارز

آدم های طبس رو که ببینی، اول از همه مهمان نوازی و خونگرمی شون به چشمت میاد. هر مسافری که پاش به اینجا برسه، حس نمی کنه غریبه اس. سخت کوشی هم از ویژگی های بارزشونه؛ تو این اقلیم کویری، کشاورزی و باغداری کردن خودش یه هنر بزرگه و طبسی ها حسابی تو این کار استادن. پایبند به سنت ها و متدین بودن هم بخش جدایی ناپذیری از شخصیت شونه. برای اونا، حفظ آداب و رسوم آبا و اجدادی، خیلی مهمه. اینم بگم که مردم طبس اغلب شیعه اثنی عشری ان و ارادت خاصی به ائمه اطهار (ع) دارن که این موضوع تو مراسم مذهبیشون حسابی خودشو نشون می ده.

زبان و گویش طبسی

اگه با یه طبسی هم صحبت بشی، متوجه می شی که گویش شون یه جورایی با بقیه جاها فرق داره. زبان مردم طبس، همون فارسی دری خودمونه، اما با یه آهنگ خاص خراسانی که قشنگیش رو دو چندان می کنه. این گویش، ریشه های خیلی قدیمی داره و مربوط به قرن های چهارم و پنجم هجریه. جالبه بدونید که با وجود اینکه طبس تو گذشته مورد توجه عرب ها هم بوده، اما مردمش تونستن زبان و گویش اصیل خودشون رو حفظ کنن و اجازه ندن که فرهنگ های مهاجر، هویتشون رو از بین ببره. حتی تو نزدیکی طبس، یه روستایی هست به اسم «کریت» که مردمش با گویشی صحبت می کنن که خیلی شبیه فارسی باستانه؛ فکرش رو بکنید، چقدر می تونه جالب باشه!

آیین های مذهبی؛ تجلی ارادت و باورهای عمیق

همونطور که گفتم، مردم طبس حسابی به دین و مذهبشون پایبندن. این پایبندی رو میشه تو آیین های مذهبی و عزاداری هاشون به وضوح دید. از عزاداری های پرشور محرم و صفر گرفته تا رسم و رسوم خاص ماه رمضان، همه و همه نشون دهنده عمق ارادت و باورهای قلبی این مردمن.

مراسم باشکوه عاشورا و نخل گردانی

محرم که میشه، طبس یه حال و هوای دیگه ای پیدا می کنه. مردم از چند روز قبل از شروع محرم، خودشون رو برای عزاداری امام حسین (ع) آماده می کنن و این مراسم تا دوازدهم محرم ادامه داره. اوج این عزاداری ها، ظهر عاشوراست. تو این روز، همه مردم شهر و روستاهای اطراف، با شور و ارادت خاصی دور هم جمع میشن و برای سرور و سالار شهیدان، سینه می زنن و اشک می ریزن. یکی از مهم ترین و قشنگ ترین بخش های عزاداری طبس، مراسم نخل گردانی هست.

نخل، یه جور تابوت واره بزرگه که با پارچه های سیاه و تزیینات خاص عزاداری، آراسته میشه. مردم طبس معتقدن که نخل، نمادی از تابوت امام حسینه و با گردوندن اون، یاد شهدای کربلا رو زنده نگه می دارن. ظهر عاشورا، بعد از نماز ظهر، این نخل های بزرگ رو روی دوش می گیرن و تو شهر می گردونن. هیئت های زنجیرزن هم پشت سر نخل حرکت می کنن و نوحه می خونن. تو طبس دو تا نخل معروف هست، یکی تو حسینیه میارزه و اون یکی هم تو هیئت فاطمی پایین محله. جالبه بدونید که سادات و یه سری کفن پوش ها هم با اسب های سیاه و سفید، جلوی نخل ها حرکت می کنن و این صحنه، واقعا دیدنیه.

آخر صفر و مراسم علم گردان

ماه های محرم و صفر که تموم میشه، مردم طبس با یه مراسم خاص به اسم علم گردان، با این دو ماه عزاداری خداحافظی می کنن. این مراسم تو آخرین شب ماه صفر، بعد از عزاداری شام غریبان امام رضا (ع) برگزار میشه. مردم هیئت های مذهبی، تو میدون اصلی شهر دور هم جمع میشن و به صورت دایره وار وایمیستن. بعد، علم ها و پرچم های عزاداری امام حسین (ع) رو می گیرن و تو این دایره می گردونن. همزمان، یه نوحه خاص می خونن با این مطلع: «الوداع، الوداع، ای دو ماه عزا».

بعد از این نوحه، یه نوحه دیگه هم می خونن که مطلعش «العجل بقیت الله» هست و توش از خدا برای سلامتی و فرج امام زمان (عج) و حل مشکلات مسلمونای ایران و جهان دعا می کنن. این مراسم نشون دهنده عمق اعتقادات مردم طبس و امیدشون به آینده و ظهور منجی عالم بشریت هست.

آداب و رسوم طبس، مثل یه فرش دستباف اصیل، پر از نقش و نگاره که هر کدومشون یه داستانی از زندگی و باورهای مردم کویر رو روایت می کنن.

سحر ماه مبارک رمضان؛ آوای طبل های کهن طبس

یکی از اون رسم های خاص و کمتر شناخته شده طبس، که واقعا منحصربه فرده، طبل زنی برای بیدار کردن مردم تو سحر ماه رمضانه. فکرش رو بکنید، تو دل کویر، وقتی همه جا ساکته، یهو صدای پرطنینی از طبل بلند میشه و مردم رو برای سحری بیدار می کنه. این سنت، قدمت خیلی زیادی داره و حتی وقف شده و جزو نیت های خیر واقف محمد باقرخان عماد الملک بوده که از سال ۱۳۰۰ هجری قمری باقی مونده.

تو قدیم، وقتی ساعت نبوده، برای اینکه زمان دقیق طبل زنی رو تشخیص بدن، از یه ظرف مسی به اسم فنجان استفاده می کردن. این فنجان رو پر از آب می کردن و یه کاسه کوچیک تر با یه سوراخ تهش رو روی اون می ذاشتن. کاسه دقیقاً تو یه ساعت پر از آب می شد و اینجوری زمان رو می فهمیدن. البته الان دیگه از این روش استفاده نمی شه و با ساعت های دقیق، کار راحت تر شده.

طبل زنی رو تو سه نوبت انجام می دن:

1. طبل اول: حدود سه ساعت مونده به اذان صبح زده میشه. این یه جور آماده باشه.
2. طبل دوم: حدود دو ساعت مونده به اذان صبح زده میشه. این بیدارباش اصلیه.
3. طبل سوم: حدود یک ساعت مونده به اذان صبح زده میشه. این یعنی وقت اذان نزدیکه.

صدای این طبل ها تا شعاع پنج کیلومتری شهر هم می رسه و خیلی ها هنوزم با همین صدا از خواب بیدار میشن. ابزارای این طبل زنی هم جالبه: سه تا کاسه به اسم چاشنی و سه تا ظرف استوانه ای به اسم سرنواز، بردست و نقره که معمولاً از آلیاژ مس و نقره ساخته شدن و با پوست گاو روی اونا رو می پوشونن. این سنت اینقدر قوی و ریشه داره که حتی الان که موبایل و ساعت های زنگ دار همه جا هست، هنوز هم طبل نوازان طبس، منادیان بی رقیب سحرخیزان هستن. این سنت زیبا تو ساختمون حسینیه واقف برگزار میشه و تو لحظات آخر ماه رمضان، وقتی عید فطر اعلام میشه، طبل ها با شکوه بیشتری به عنوان شادیانه نواخته میشن.

آیین های فصلی و اجتماعی؛ جشن زندگی در کنار طبیعت و خانواده

فرهنگ مردم طبس فقط تو مراسم مذهبی خلاصه نمیشه؛ اونا آیین های فصلی و اجتماعی خیلی قشنگی هم دارن که باهاش با طبیعت و خانواده زندگی می کنن و جشن می گیرن.

صحراگردش؛ نوید بهار و شادی در دل کویر

تصور کنید، آخرای بهمن و اوایل اسفند ماه، وقتی بیشتر جاهای ایران هنوز از سرما می لرزن و خبری از سبزی نیست، تو طبس هوا رو به گرمی می ره و باغ ها و کشتزارهای این شهر، یه منظره بی نظیر از سرسبزی و طراوت رو به نمایش می ذارن. مردم طبس، اسفند ماه رو ماه نوروز صدا می زنن و برای استقبال از بهار، یه رسم خیلی قشنگ دارن به اسم صحراگردش.

تو اولین روز اسفند، همه اعضای خانواده با هم میرن به صحرا، مخصوصاً به مزارع باقلا که تو این فصل با بوته های گرد و گل های خوشگلشون حسابی دلربایی می کنن. اونجا آش می پزن، شیرینی و آجیل می برن و فرش پهن می کنن. بعد از کلی گپ و گفت در مورد فلسفه این رسم، همه پشت سر هم صف می کشن و از روی بوته های باقلا می پرن و همزمان این شعر رو می خونن:

سیاه سیاه بقلی
سفید سیاه بقلی
غم به تو دادم بقلی
شادیت به ما دِه بقلی

اونا اعتقاد دارن که با این کار، غم و غصه از وجودشون میره و شادابی و سرسبزی باقلا وارد زندگیشون میشه. بعد از کلی تفریح و خوش گذرونی و خوردن آش، راهی خونه میشن. وقتی به خونه می رسن، اسپند دود می کنن و دور سر همه می چرخونن و این شعر رو می خونن: اسپند و سپند /صد و سی دانه سپند/ چشم حسد و حسود بد خواه ببند… این کار رو برای دور کردن چشم بد و بلایا انجام می دن و بعدش تازه شروع می کنن به خونه تکونی و پخت شیرینی برای عید نوروز.

مراسم نامگذاری نوزاد (بچه بچه)

تولد هر نوزادی تو هر جای دنیا که باشی، پر از شادی و حس خوبه، اما تو طبس، این موضوع یه جور دیگه است. تو طبس، وقتی یه بچه کوچولو به دنیا میاد، شش روز بعد، اقوام و فامیل برای تبریک و دیدن نوزاد، به خونه والدین میان و هر کسی هم یه هدیه ای برای کوچولوی تازه از راه رسیده میاره. تو همین شب، یه مراسم خیلی باحال به اسم بچه بچه برگزار میشه.

اول از همه، بزرگترین فرد فامیل، نوزاد رو تو بغل می گیره و تو گوش راستش اذان و تو گوش چپش اقامه می گه تا بچه رو مسلمون کنه. بعدش، بچه رو تو دستش تکون می ده و یه شعر قشنگ رو می خونه:

1. بچه بچه، ما ر بچه، خدا نگهدار بچه
2. الله و محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین یار بچه

حالا بخش هیجان انگیز ماجرا! اون فرد بزرگتر، بچه رو می ده دست نفر بغل دستش و می گه: بشگیر بچه (یعنی بگیر بچه رو). اون نفر هم که بچه رو گرفته، می گه: بشده بچه (یعنی گرفتم بچه رو) و همون شعر رو می خونه و بچه رو به نفر بعدی میده. این روند ادامه پیدا می کنه تا بچه تو دست همه اعضای خانواده و مهمونا بچرخه و همه شعر بچه بچه رو بخونن. آخر سر هم، وقتی نوزاد دوباره به دست بزرگ فامیل می رسه، از بین اسم هایی که فامیل پیشنهاد دادن، یکی رو برای بچه انتخاب می کنن. یا اینکه، اسم های پیشنهادی رو لای صفحات قرآن می ذارن و به صورت فال، یه صفحه رو باز می کنن و هر اسمی که لای قرآن اومد، همون اسم رو برای کوچولو انتخاب می کنن. واقعا که یه سنت شیرین و دوست داشتنیه، نه؟

بازتاب فرهنگ بومی در سوغات و صنایع دستی طبس

اگه پاتون به طبس برسه، علاوه بر جاذبه های تاریخی و طبیعت بی نظیرش، سوغاتی ها و صنایع دستی خاصش حسابی شما رو سر ذوق میاره. این سوغات، نه تنها یادگاری های خوبی برای خودتون و عزیزانتونه، بلکه خودشون یه بخش مهم از فرهنگ و هنر مردم طبس رو نشون می دن.

سوغاتی های خوراکی؛ طعم فرهنگ و طبیعت طبس

شکم گردی تو طبس، خودش یه سفر جداگانه است! این شهر پر از شیرینی ها و خوراکی های خوشمزه است که طعم فرهنگ اصیل این منطقه رو میدن:

• شیرینی های سنتی: از روورکرده، قطاب و باقلوا گرفته تا نان چایی و نان نخود، هر کدوم طعم و بافت خاص خودشون رو دارن و دل هر کسی رو آب می کنن.
• عصاره های گیاهی: عصاره علف هیزه، آویشن و کلپوره نه تنها یه طعم متفاوت دارن، بلکه کلی خاصیت دارویی هم با خودشون میارن.
• مرباهای خانگی: اگه عاشق مربا هستید، طبس بهشت شماست! مربای بهارنارنج، پوست پرتقال، بالنگ، پوست پسته، نارنجوک (نارنج نارس و کوچیک)، خرما، انجیر و حتی مربای گوجه فرنگی، یه صبحانه دلچسب یا یه عصرونه خوشمزه رو براتون میسازه.
• عرقیات گیاهی و سبزیجات معطر: تو این منطقه کویری، گیاهان دارویی زیادی پیدا میشه که مردم محلی ازشون عرقیات معطر و شفابخش درست می کنن. سبزیجات معطر محلی هم که عطر و بوشون هوش از سر آدم می بره.
• محصولات کشاورزی و باغی: طبس، با اینکه کویریه، محصولات کشاورزی بی نظیری داره. از پسته مرغوب و گل نرگس خوشبو گرفته تا انواع مرکبات (نارنج، لیمو شیرین، پرتقال، نارنگی)، خرما، خرمالو، زعفران، زیره سیاه، عسل طبیعی و خاکشیر.
• نان های محلی: حتماً نون های محلی قرص (نون گرد مخصوص طبس) و تافتون طبس رو امتحان کنید. طعم و بافتشون با هر نون دیگه ای که تا حالا خوردین، فرق داره.

صنایع دستی؛ هنر دست کویرنشینان

مردم طبس، هنرمندای ماهری هم هستن و با دستای خودشون، چیزایی رو خلق می کنن که هر کدومشون یه اثر هنریه:

• سینی های مسی: سینی های مسی طبس با نقش و نگارهای خاص خودشون، مثل نخل و پلیکان و طرح های ظریف مینیاتوری، واقعا دیدنی ان. این سینی ها حسابی می تونن سفره شما رو قشنگ کنن.
• گلیم و فرش طبس: گلیم و فرش های دستباف طبس با طرح های اصیل ایرانی مثل لچک ترنج، جوشقان، محرابی، دسته گلی، گنبدی، کف ساده، قاب قابی، درختی، افشان و خشتی، از نظر کیفیت و زیبایی حرف ندارن و می تونن یه گوشه از خونه تون رو حسابی ایرانی کنن.
• بافته های حصیری: از برگ های نخل، بافته های حصیری خیلی قشنگی درست می کنن که هم کاربردی ان و هم می تونن به عنوان وسیله تزیینی استفاده بشن.

سخن پایانی؛ دعوت به کشف طبس

راستش را بخواهید، طبس فراتر از اون چیزیه که فکرش رو می کنید. این شهر کویری، با همه سادگی و آرامشش، یه دنیای پر از آداب و رسوم و سنت های کهنه که هر کدومشون داستان زندگی یه قوم رو روایت می کنن. مردم طبس با وجود سختی های کویر، تونستن فرهنگ غنی و اصالت خودشون رو حفظ کنن و هر روز با پایبندی به این سنت ها، هویت خودشون رو پررنگ تر نشون بدن.

دیدیم که چطور از عزاداری های پرشور عاشورا و نخل گردانی گرفته تا نوای طبل های سحری تو ماه رمضان، و از شادی های بهاری صحراگردش تا مراسم شیرین نامگذاری نوزاد، همه و همه یه جورایی با زندگی و قلب مردم طبس گره خوردن. این آداب و رسوم، نه تنها بخش مهمی از زندگی روزمره این مردمن، بلکه یه سرمایه ملی باارزشن که باید ازشون مراقبت کنیم.

پیشنهاد می کنم اگه دلتون یه سفر فرهنگی و تاریخی می خواد، حتما یه سری به طبس بزنید. خودتون رو مهمون مهمان نوازی مردمش کنید، طعم سوغاتی های خوشمزه اش رو بچشید و از نزدیک شاهد این همه زیبایی و اصالت باشید. مطمئن باشید تجربه ای به یاد ماندنی خواهد بود.